Παραοικονομία και φοροδιαφυγή στην Ελλάδα

Η παρούσα μελέτη, εξετάζει εις βάθος την εξέλιξη της παραοικονομίας και φοροδιαφυγής στη Ελλάδα, προβαίνοντας παράλληλα σε συγκρίσεις με άλλες χώρες, τόσο μέσα από την διεθνή βιβλιογραφία, όσο και εμπειρία.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Εξαρχής οφείλουμε να παραδεχθούμε ότι το βιβλίο αυτό αποτελεί μια πολύ χρήσιμη μελέτη για δύο λόγους: πρώτον, για τον σκοπό του καθαυτόν, ο οποίος είναι να μελετήσει διεξοδικά το μέγεθος, τα αίτια και τις συνέπειες της παραοικονομίας και της φοροδιαφυγής στην Ελλάδα· δεύτερον, για τις παράπλευρες συνέπειες του στόχου του, καθώς ηθελημένα εκθέτει σαν έναν από τους υποκείμενους λόγους της κατάστασης η οποία έχει διαμορφωθεί την πολυπλοκότητα του νομοθετικού και του φορολογικού πλαισίου, τη διαφθορά, καθώς και την πληθώρα των υφισταμένων κινήτρων για την απόκρυψη των επικερδών δραστηριοτήτων. Τα κίνητρα αυτά ωστόσο το ίδιο το κράτος πολύ συχνά τα δημιουργεί και τα τροφοδοτεί. Συνεπώς δεν θα πρέπει να μελετηθεί το βιβλίο αυτό κάτω από ένα στείρο στατικό πρίσμα, όπως αρκετοί από εκείνους που ασχολήθηκαν πρόσφατα μαζί του έπραξαν, αλλά κάτω από ένα δυναμικό πρίσμα όπου αίτιο και αιτιατό είναι άμεσα αλληλένδετα και αλληλεξαρτώμενα.

Για του λόγου το αληθές θα πρέπει να σταθούμε σε ένα καλό παράδειγμα που αναφέρεται μέσα στο βιβλίο όσον αφορά τη φοροδιαφυγή (ή φοροαποφυγή στον βαθμό που γίνεται κάτω από μια επίφαση νομιμότητας) η οποία λαμβάνει χώρα με τα ΙΧ τα οποία κυκλοφορούν με ξένες πινακίδες. Αν ο φορολογικός νόμος δεν «εξουθένωνε» διά της υψηλής φορολογήσεως και των τεκμηρίων οποιονδήποτε θα επιθυμούσε να αγοράσει ένα αυτοκίνητο μεγάλου κυβισμού, ποιος θα ήθελε να εμπλακεί στην περιπέτεια της αγοράς ενός οχήματος με ξένες πινακίδες; Είναι ευνόητο πως θα αγόραζε κατευθείαν το αυτοκίνητό του στην Ελλάδα. Στον βαθμό όμως που είναι πολύ πιο συμφέρουσα η ανάληψη του κινδύνου της λαθραίας εισαγωγής, λογικό είναι ότι πολλοί θα την αποτολμήσουν. Έτσι όσοι δεν επιλέξουν να ακολουθήσουν τις νόμιμες και ενίοτε εξωφρενικά παράλογες διαδικασίες, αυτομάτως χαρακτηρίζονται φοροφυγάδες.

Εξίσου χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η δήλωση είσπραξης στην Εφορία ενός χαμηλότερου ενοικίου από το πραγματικό. Μα δεν θα ήταν εξόφθαλμα ρομαντικός όποιος θα δήλωνε το πραγματικό ύψος του ενοικίου το οποίο εισπράττει από τη στιγμή που τα φορολογικά κλιμάκια είναι τέτοια ώστε η φορολόγηση του συνολικού του εισοδήματος θα μπορούσε εύκολα να υπερβεί το 40% ή και το 45%; Αλλωστε και ο καταβάλλων τα ενοίκια δεν έχει ιδιαίτερα οφέλη από αυτή την υπόθεση αφού τμήμα μόνο του ενοικίου που καταβάλλει αφαιρείται από το εισόδημά του. Συνεπώς θα πρέπει να τηρήσει κανείς μια πιο αντικειμενική και ανεκτική στάση απέναντι στα προβλήματα που διαπιστώνονται. Και αυτό διότι θα μπορούσαν να είναι πολύ λιγότερο προβλήματα για τα οποία ευθύνεται μια συγκεκριμένη κατηγορία πολιτών και πολύ περισσότερο λάθη για τα οποία ευθύνεται ολόκληρος ο οικονομικός σχεδιασμός. Το να αφορίζονται έτσι απλά οι «φοροφυγάδες» δεν αποτελεί ούτε μόνιμη ούτε βιώσιμη λύση. Ο περιορισμός των κινήτρων που τους ωθούν στις πράξεις τους είναι η μόνη αποτελεσματική λύση. Ο περιορισμός αυτός όμως δεν εξαρτάται μόνο από την εξάντληση της αυστηρότητας των ποινών, όπως πολύ σωστά παρατηρεί η επιστημονική ομάδα που συνέταξε το βιβλίο, αλλά εξαρτάται πολύ περισσότερο από το πώς οι πολίτες εκλαμβάνουν τη φορολόγηση του εισοδήματός τους και από τη φορολογική ηθική που τους διέπει. Και σε αυτό το σημείο πράγματι υπεύθυνο είναι το κράτος.

Η δομή του βιβλίου είναι πλήρης καθώς με πολύ μεγάλη προσοχή και λεπτομέρεια οριοθετούνται τα οριζόμενα μεγέθη (παραοικονομία, φοροδιαφυγή, φοροαποφυγή και εισφοροδιαφυγή), γίνεται μια ενδελεχής ανάλυση των συνεπειών τους και παρουσιάζονται τα αίτιά τους και η εκτίμηση του ύψους τους μέσω διεθνώς παραδεδεγμένων μεθόδων. Το βιβλίο επιδιώκει μάλιστα να εξετάσει τη φοροδιαφυγή και την παραοικονομία από κοινού διότι, αν και δεν ταυτίζονται απολύτως μεταξύ τους, έχουν ωστόσο πληθώρα κοινών προσδιοριστικών παραγόντων. Αν και υπάρχει ένα γενικότερο πρόβλημα ορισμού των εννοιών, η συγγραφική ομάδα δέχεται ότι ως φοροδιαφυγή ορίζεται η μη εθελοντική καταβολή των αναλογούντων, όπως από τον νόμο προκύπτουν, φόρων από τους πολίτες προς τις κρατικές αρχές. Ως φοροαποφυγή ορίζεται η «νόμιμη» φοροδιαφυγή μέσω της εκμεταλλεύσεως διαφόρων «παραθύρων» που ο νόμος αφήνει.

Η προκύπτουσα διάβρωση της φορολογικής βάσεως καθίσταται σε μεγάλο ποσοστό υπεύθυνη για έναν φαύλο κύκλο κατά τον οποίον όσο αυξάνεται η φορολογική επιβάρυνση τόσο αυξάνεται και το μέγεθος της φοροδιαφυγής, το οποίο με τη σειρά του πιέζει ακόμη περισσότερο το κράτος να αυξήσει τους φορολογικούς συντελεστές. Έτσι αυτός ο αυτοτροφοδοτούμενος κύκλος επιβαρύνει αφενός μεν τους εθελοντικώς νομοταγείς, οι οποίοι ακολούθως προσπαθούν να εντοπίσουν μια διέξοδο, αφετέρου δε τους μισθωτούς και τους συνταξιούχους, οι οποίοι, ως γνωστόν, ουδεμία τέτοια διέξοδο διαθέτουν. Αυτό συντείνει στην περαιτέρω αύξηση της φορολογικής αδικίας.

Η παραοικονομία, από την άλλη, έχει να κάνει και με ορισμένους ακόμη λόγους. Π.χ., οι δημόσιοι υπάλληλοι, ορισμένοι συνταξιούχοι κ.ά., στους οποίους απαγορεύεται να κάνουν μια δεύτερη εργασία, στον βαθμό που θα επεδίωκαν να αυξήσουν το εισόδημά τους, θα έπρεπε να προβούν στην εκτέλεση αδήλωτης, κρυφής, μαύρης εργασίας.

Το ίδιο ισχύει και για ορισμένους ανέργους που, ενώ εργάζονται «σκιωδώς», αποφεύγουν να το δηλώσουν, για να μη χάσουν ορισμένες από τις παροχές που δικαιούνται λόγω της ιδιότητάς τους. Το βιβλίο αυτό, ενώ με τεχνοκρατικό τρόπο προσπαθεί να εντοπίσει τα προβλήματα και να εστιάσει σε αυτά και σε ορισμένες ενδεδειγμένες λύσεις, αφήνει παράλληλα να εννοηθεί ότι καμία λύση δεν θα μπορούσε οριστικά να εκμηδενίσει το πρόβλημα. Και αυτό διότι η ανθρώπινη ψυχολογία δεν μεταβάλλεται εύκολα. Πάντοτε θα υπάρχουν ικανοί λόγοι για την επιβίωση και της φοροδιαφυγής και της παραοικονομίας. Έτσι δεν θα απαλλαγούμε ποτέ από αυτές. Οι συγγραφείς ωστόσο δεν κρύβουν πως υπάρχουν και κάποιες θετικές συνέπειες. Ακριβώς αυτό είναι που κάνει πιο περίπλοκο το πρόβλημα.

Νίκος Α. Κεράνης, ΤΟ ΒΗΜΑ, 26-08-2001