Πηγές του εαυτού

O Charles Taylor, γεννημένος τον Nοέμβριο του 1931 στον Kαναδά, είναι ένας από τους σημαντικότερους εν ζωή φιλόσοφους-καθηγητές που ασχολήθηκαν ενδελεχώς με το ζήτημα της προέλευσης και εξέλιξης αυτού που ονομάζουμε «νεωτερική ταυτότητα». Στο παρόν έργο του, που κατέχει πια θέση κλασικής μελέτης επί του θέματος, εξετάζει με τρόπο εξαντλητικό τις ρίζες του νεωτερικού φαινομένου, αναδεικνύοντας τις συνάφειες που κρύβονται στην φιλοσοφική σκέψη παλαιότερων διανοητών, έτσι όπως τις συναντά κανείς στην ιστορία της Φιλοσοφίας. O Iερός Aυγουστίνος, ο Kαρτέσιος, ο Λούθηρος, παραλαμβάνουν τις φιλοσοφικές αποσκευές του παρελθόντος και τις παραδίδουν στους νεώτερους ορίζοντας τις προϋποθέσεις για τη μετάβαση στην Nεωτερικότητα, που θα καθορίσει τα βήματα του σύγχρονου ανθρώπου στον βίο, την σκέψη, την τέχνη και τον πολιτισμό. Oι Πηγές του Eαυτού είναι ένα ταξίδι από τον Πλάτωνα μέχρι τον Derrida, από την Hθική έως την Aποδόμηση, που ο Taylor το προσφέρει με τρόπο συναρπαστικό σε όλους μας, καλώντας μας να σταθούμε σε όλους τους ενδιάμεσους σταθμούς της διαδρομής ώστε να φωτιστεί η κατάληξή της.



«Ένα μεγάλο βιβλίο: στην έκταση και στο πεδίο αυτού που καλύπτει, αλλά πρωτίστως στην μεγαλοδωρία και την ευρύτητα των συμπαθειών και του ενδιαφέροντός του για τον άνθρωπο... Eλάχιστα βιβλία με τόσο μεγάλο θέμα σε σκλαβώνουν τόσο». [Bernard Williams, New York Review of Books]



«Για τους κοινωνιολόγους δεν υπάρχει σημαντικότερος εν ενεργεία φιλόσοφος στον κόσμο σήμερα από τον Charles Taylor». [Alan Wolfe, Contemporary Sociology]



«Aναμφιβόλως ένα από τα σημαντικότερα έργα στην ηθική φιλοσοφία και την ιστορία των ιδεών που είδαν το φως κατά τις τελευταίες δεκαετίες». [Frances S. Adeney, Theology Today]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Πότε ακριβώς γεννιέται η νεωτερικότητα; Κάτω από ποιες προϋποθέσεις αναδύεται η συνείδηση του εγώ και της ατομικής ταυτότητας, που βάζει το νεωτερικό στην καρδιά της διαπάλης των ευρωπαϊκών ιδεών και ανοίγει τον δρόμο για τον σχηματισμό των κοινωνιών εντός των οποίων δεν έχουμε πάψει να ζούμε, σε μικρότερο ή σε μεγαλύτερο βαθμό, μέχρι και σήμερα; Κι ακόμη, με ποιους όρους γίνεται η μετάβαση από το πριν στο τώρα και ποια εμπόδια χρειάστηκε να υπερπηδηθούν προκειμένου να καθιερωθεί το καινούριο (κανόνας για εμάς) παράδειγμα; Αυτά είναι τα ερωτήματα στα οποία δοκιμάζει να απαντήσει το έργο του Charles Taylor «Πηγές του εαυτού. Η γένεση της νεωτερικής ταυτότητας», το οποίο συμπληρώνει ήδη δεκαοχτώ χρόνια ζωής και είναι ευτύχημα που μεταφράζεται, έστω και με μεγάλη καθυστέρηση, στα ελληνικά.



Ο ρόλος του υποκειμένου



Θα πρέπει ευθύς εξαρχής να πω ότι ο Τέιλορ δεν είναι υπερασπιστής ούτε του Διαφωτισμού, που πιστεύει στην απεριόριστη ικανότητα του ανθρώπου να γνωρίσει, να ταξινομήσει και να εξηγήσει το περιβάλλον του, ούτε του νιτσεϊκού σχετικισμού, ο οποίος φτάνει ώς τη σκέψη των ημερών μας, κληροδοτώντας της την πεποίθηση ότι κάθε σύστημα αξιών είναι απλώς ένα πρόγραμμα αλήθειας το οποίο μπορεί, υπό τις κατάλληλες ιστορικές και επιστημολογικές περιστάσεις, να αντικατασταθεί από κάποιο άλλο. Υποστηρικτής ενός ήπιου κοινοτισμού, στον οποίο οι έννοιες του καθολικού και του συλλογικού δεν έχουν χάσει από τη μία πλευρά πλήρως το νόημά τους, ενώ από την άλλη μοιάζει μάλλον απίθανο να εκληφθούν και ως αυτονόητες, ο Τέιλορ καταπιάνεται με την εξιστόρηση των μεταβολών της οπτικής γωνίας υπό την οποία αντιμετωπίζουν ανά τους αιώνες η φιλοσοφία και η λογοτεχνία το γνωστικό ή το δημιουργικό - καλλιτεχνικό υποκείμενο όταν προσπαθεί να αντικρίσει και να κατανοήσει την πραγματικότητα που το περιβάλλει.

Η μέθοδος με την οποία δουλεύει ο Τέιλορ το θέμα του έχει κατά τη γνώμη μου πολλές αναλογίες με τη μέθοδο την οποία εφαρμόζει ο Erich Auerbach στο μείζον έργο του «Μίμησις», που αποτελεί, ασφαλώς, ένα από τα πιο συζητημένα έργα του 20ού αιώνα. Οπως ο Αουερμπαχ αναζητεί εν έτει 1946 στη «Μίμησι» τον τρόπο με τον οποίο αρχίζει να ξεμυτίζει η ατομικότητα στη μακρά πορεία της δυτικοευρωπαϊκής λογοτεχνίας (από τον Ομηρο μέχρι τον Μπαλζάκ - και με την απολύτως κρίσιμη παρέμβαση του λόγου των Ευαγγελίων), αναβάλλοντας κάθε τόσο την πλήρη εμφάνισή της (θα χρειαστεί να φτάσουμε στο γαλλικό ρεαλιστικό μυθιστόρημα για να τη δούμε να αναπτύσσεται σε αναπεπταμένο πεδίο), έτσι και ο Τέιλορ ψάχνει εν έτει 1989 στις «Πηγές του εαυτού» τα μονοπάτια μέσα από τα οποία περνάει το εγώ για να ορθώσει το ανάστημά του απέναντι στη θεϊκή παντοδυναμία και τάξη. Ο δρόμος δεν είναι κι εδώ σπαρμένος με ροδοπέταλα μια και, όπως η ατομικότητα του Αουερμπαχ στη λογοτεχνία αποκαλύπτει με κατεξοχήν αργούς ρυθμούς την τελική της οντότητα, έτσι και το εγώ του Τέιλορ στη φιλοσοφία και στη λογοτεχνία υποχρεώνεται να υποστεί πλήθος μεταμορφώσεις μέχρι να αποκτήσει τα οριστικά χαρακτηριστικά του. Αλλά καμία εξέλιξη, το ξέρουμε καλά, δεν συμβαίνει με άλματα εις ύψος.



Μια μακρά διαδρομή



Η διαδρομή την οποία επιχειρεί ο Τέιλορ έχει ως αφετηρία της (τι άλλο;) τον Πλάτωνα, όπου η θεϊκή οργάνωση του κόσμου έρχεται να αποτυπωθεί στη συνείδηση ενός παθητικού και σε μόνιμη ακινησία παρατηρητή. Τη δίοδο για την πρόσβαση στην επικράτεια του εγώ και του εαυτού θα υποδείξει πρώτος ο Αυγουστίνος, που τοποθετεί την αγάπη τού θεού στο εσωτερικό του ανθρώπου, απαιτώντας την προσωπική του ενέργεια και πρωτοβουλία. Ο Καρτέσιος θα πάει οπωσδήποτε ένα βήμα πιο πέρα όταν θα καλέσει το γνωστικό υποκείμενο να εννοήσει τον κόσμο ως ένα άρτια οργανωμένο μηχανικό όλον, ζητώντας του, επιπροσθέτως, να ελέγξει από τη σκοπιά ενός απολύτως αυτόβουλου όντος τα πάθη του. Με την παρεμβολή του Μοntaigne, που στρέφεται στην εξέταση του εαυτού του, αλλά και των εκπροσώπων του εξορθολογισμένου χριστιανισμού, που βλέπουν τον κόσμο ως ένα άθροισμα οργανικά συνδεδεμένων μεταξύ τους ενοτήτων, όπου ο Θεός παραμένει κατά το μεγαλύτερο μέρος της παρουσίας του αμέτοχος (πιο αμέτοχος για τον John Lock, ενεργότερος για τους Shaftesbury και Hutcheson), ο κατοπινός θρίαμβος των διαφωτιστών και εν συνεχεία των ρομαντικών μοιάζει περίπου αυτονόητος. Κι αν με τους διαφωτιστές εξασφαλίζεται η καθ' ολοκληρίαν απαλλαγή του εγώ από τα δεινά των θεϊκών δεσμών, με τους ρομαντικούς θα επικυρωθεί πέρα για πέρα η δύναμή του για αυτοέκφραση. Εχει, βεβαίως, προηγηθεί ο Καντ, με την επιβεβαίωση της αυτονομίας του ανθρώπου στη θεμελίωση του ηθικού πεδίου, ενώ θα ακολουθήσει η ποίηση των μοντερνιστών, οι οποίοι θα συγχωνεύσουν την απελευθέρωση του υποκειμένου με μιαν ενδεχομένως υπερβατική αίσθηση του αποσπασματικού και της ρευστότητας.

Ο Τέιλορ ολοκληρώνει το έργο του με μιαν έκκληση να σκεφτούμε την τροχιά την οποία διαγράφει το εγώ στην ευρωπαϊκή ιστορία των ιδεών και της λογοτεχνίας με ανανεωμένους όρους: χωρίς τις ισοπεδώσεις του Διαφωτισμού, αλλά και χωρίς να παραδοθούμε σε ένα νεομυστικιστικό πνεύμα, που θα κρύψει την πραγματικότητα πίσω από ένα καινούριο μυθολογικό πέπλο. Ακόμη κι αν θεωρήσει κανείς πως ο συγγραφέας δεν κλείνει, στο σύνολο της δουλειάς του, εντελώς την πόρτα σε μια μετριοπαθή θεολογία, είναι απαραίτητο να του αναγνωρίσει έλλειψη δογματισμού, ευελιξία κριτηρίων και, το κυριότερο, εγγενή διάθεση για διάλογο και ανταλλαγή θέσεων. Το βιβλίο του, άλλωστε, δεν τελειώνει (είναι αδύνατον να τελειώσει) στην πρώτη ανάγνωση και επιβάλλει, από όποια μεριά κι αν το εξετάσουμε, πολλαπλές δοκιμές και προσεγγίσεις.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/10/2007