Το πρωτογενές περιβάλλον σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες ως φορέας συναισθηματικής ανάπτυξης

Τα τελευταία πορίσματα της ψυχολογίας και της παιδαγωγικής επισημαίνουν την αναγκαιότητα για μια αγωγή που θα στηρίζεται περισσότερο στον συναισθηματικό τομέα και θα προάγει τη γνώση μέσα από αυτόν. Στον πυρήνα αυτής της αγωγής βρίσκονται τα συναισθήματα του παιδιού, η έκφραση και η καλλιέργεια των οποίων επηρεάζουν την ανάπτυξη γενικότερα και τη μάθηση ειδικότερα, συντελούν στην κατανόηση του εαυτού του και του κόσμου που το περιβάλλει, καθώς και στην ανάπτυξη των διαπροσωπικών του σχέσεων. Η πρόοδος άλλων επιστημών και η έλλειψη διεξόδων της συμπεριφοριστικής έρευνας επανόρθωσαν σταδιακά την παραγνωρισμένη αξία της μελέτης εσωτερικών λειτουργιών και θεωρητικών εννοιών, όπως το ασυνείδητο και το συναίσθημα. Στη σημερινή εποχή η μελέτη του συναισθήματος αναπτύσσεται ως νέα ερευνητική δράση, όχι μόνο εντός της ψυχολογίας, αλλά και σε άλλες επιστήμες της κοινωνίας και του ανθρώπου.

Το συναίσθημα «χρωματίζει» τα διάφορα επίπεδα της συνειδητής εμπειρίας ακολουθώντας κάποιες βασικές αρχές που εξαρτώνται τόσο από τη βιολογική του βάση, σύμφωνα με κάποιους ερευνητές, όσο και από τη συμβολική αλληλεπίδραση των ατόμων εντός του πολιτισμικού πλαισίου στο οποίο ανήκουν. Για την επισταμένη έρευνα της κατανόησης του συναισθήματος το ζήτημα του πολιτισμού είναι σημαντικό, επειδή τα συναισθήματα προκύπτουν μεν από εσωτερικά ή εξωτερικά ερεθίσματα και βιώνονται στο σώμα, εντούτοις, όμως, διασαφηνίζονται και αποκτούν νόημα στο πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εξωτερικεύονται.

Μόνο τα ίδια τα συναισθήματα θα μπορούσαν να αποκαλύψουν στο άτομο τον κόσμο μέσα στον οποίο ζει και κινείται, επειδή μέσα από τις διάφορες συναισθηματικές διακυμάνσεις ανακαλύπτει έναν «εαυτό» αλλιώτικο από εκείνον που φανερώνει η λογική, η αντίληψη, η παρατήρηση και η φαντασία. Ο Οatley παρατηρεί ότι τα συναισθήματα είναι απαραίτητα για να συνδέσουν το απρόσμενο και το άγνωστο, να καθοδηγήσουν τη λογική και να προσφέρουν προτεραιότητες ανάμεσα σε πολλαπλούς στόχους, μιας και στην πραγματική ζωή η καθαρά λογική αναζήτηση όλων των πιθανοτήτων δεν είναι δυνατή λόγω των περιορισμών των πόρων, των πολλαπλών στόχων και των προβλημάτων συντονισμού με άλλους.

Η παιδική ηλικία είναι ένα κρίσιμο στάδιο της ζωής του παιδιού που δίνει την ευκαιρία για την εδραίωση των ουσιωδών συναισθηματικών συνηθειών, που θα κυβερνήσουν τη ζωή ενός ατόμου. Η συναισθηματική εκπαίδευση και διαπαιδαγώγηση που θα δεχτεί ένα παιδί για το πόσο ασφαλές και αποτελεσματικό νιώθει στον κόσμο, και πόσο αξιόπιστοι είναι οι άλλοι γύρω του, θα εξαρτηθεί από τους τρόπους συναισθηματικής αλληλεπίδρασης που υιοθετούν οι σημαντικοί ενήλικες του περιβάλλοντός του στη συμπεριφορά τους προς αυτό.

Βασικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτής της θέσης έχουν διαδραματίσει μεγάλοι παιδαγωγοί και ψυχολόγοι, οι οποίοι από τη δική τους οπτική γωνία υπογράμμισαν τη σπουδαιότητα της συναισθηματικής αγωγής. Ο Froebel ενθάρρυνε τα παιδιά να εκφράζουν τα συναισθήματά τους, ο Dewey πίστευε ότι η συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού αποτελεί βασικό συστατικό της δημοκρατικής εκπαίδευσης. Πολλοί ψυχαναλυτές, όπως ο Bowlby και ο Mauco ώθησαν τους ενήλικες να ενθαρρύνουν την ελεύθερη έκφραση των συναισθημάτων των παιδιών. Ο Mauco επισήμανε ότι δίπλα στη διανοητική και σωματική αγωγή του παιδιού, δε θα πρέπει να περιφρονούμε τη συναισθηματική αγωγή του. Ένα παιδί για να μπορέσει να αναπτυχθεί και να επιβεβαιωθεί, δε φτάνει να έχει ικανοποιητική ευφυΐα και ικανοποιητική υγεία. Του χρειάζεται ακόμα μια ολοκληρωμένη ευαισθησία αλλά και ικανότητες, για να αναπτύξει τις σχέσεις εκείνες που θα του επιτρέψουν να χρησιμοποιήσει τις σωματικές και διανοητικές του δεξιότητες. Γνωρίζοντας ότι ένας μεγάλος αριθμός παιδιών με κοινωνική και σχολική δυσπροσαρμογή, χαρακτηρίζεται από διαταραχές του συναισθήματος, είναι εύκολο να κατανοηθεί ότι δίπλα στην πραγματική και στη διανοητική ηλικία, υπάρχει μια συναισθηματική ηλικία, συνάρτηση του βαθμού ωριμότητας της ευαισθησίας του παιδιού. Εάν υπάρχει ένας χώρος όπου η ευαισθησία παίζει ένα σημαντικό ρόλο, αυτός είναι ο χώρος της οικογένειας.

H συγκινησιακή ανάπτυξη είναι βασική προϋπόθεση για την κοινωνικοποίηση, μέσα από την οποία το άτομο μαθαίνει τους κοινωνικούς κανόνες και θεσμούς. Η κοινωνικοποίηση ξεκινά από τη βρεφική ηλικία μέσω της κοινωνικής ρύθμισης, δηλαδή της προσπάθειας του γονιού να ρυθμίσει τη συμπεριφορά του παιδιού σύμφωνα με ό,τι είναι κοινωνικά επιτρεπτό. Αυτός ο εξωτερικός έλεγχος, που επιβάλλεται αρχικά από τους γονείς, δίνει σταδιακά τη θέση του σε έναν εσωτερικό έλεγχο, σε έναν αυτοέλεγχο, με βάση τον οποίο το παιδί ρυθμίζει τη συμπεριφορά του με βάση τους κοινωνικούς κανόνες. Για να μπορέσει να χειριστεί καινούργιες σχέσεις, το παιδί αντλεί από την εμπειρία του μέσα από τις πρώτες συναισθηματικές σχέσεις που δημιούργησε στη ζωή του, και για να μπορέσει να διαπραγματευτεί τους κοινωνικούς κανόνες που λειτουργούν στην ομάδα, αντλεί από τις εμπειρίες του στην πρώτη ομάδα της οποίας υπήρξε μέλος, την οικογένεια. Η οικογένεια μπορεί να λειτουργήσει ως προστατευτικός παράγοντας, μειώνοντας την επίδραση στρεσογόνων καταστάσεων. Για το λόγο αυτό είναι πολύ χρήσιμη η διερεύνηση των οικογενειακών αλληλεπιδράσεων και σχέσεων, όχι μόνο ως προς τις ανεπιθύμητες διαστάσεις, όπως οι διαφωνίες, τα κρίσιμα γεγονότα κ.ά., αλλά και ως προς τα ποιοτικά χαρακτηριστικά που αφορούν σε μεθόδους ανατροφής, είδη διαπαιδαγώγησης και τρόπους συναισθηματικής συναλλαγής των μελών μεταξύ τους. Υπάρχουν πολλές μελέτες που δείχνουν ότι οι τρόποι με τους οποίους οι γονείς συμπεριφέρονται στα παιδιά τους είτε πρόκειται για ενσυναισθητική κατανόηση είτε για αποδοκιμασία, αδιαφορία ή άτεγκτη πειθαρχία, έχουν βαθιά και διαρκή επίδραση στη συναισθηματική ζωή του παιδιού. Οι συναισθηματικοί παράγοντες που χαρακτηρίζουν την οικογενειακή ζωή, οι τρόποι δηλαδή με τους οποίους η οικογένεια ανακουφίζει και επιβεβαιώνει συναισθηματικά τα μέλη της, καθώς και η αλληλοσύνδεση των μελών της μέσω εμπειριών σε διαφορετικές συνθήκες, αποτελούν τους σημαντικότερους τρόπους διερεύνησης του οικογενειακού κλίματος.