Αποσπάσματα μιας φιλοσοφίας της φύσης

Η γνώση είναι περιορισμένη κατασκευή με ασυνεχή ψηφία, ο κόσμος κυλάει ενιαίος και αδιατάρακτος μέσα στην άπειρη συνέχειά του· η φιλοσοφία δεν μπορεί να έχει άλλη σχέση με τη φύση από μια στιγμιαία και πάντοτε ατελή απόπειρα να συλλάβει λίγες μεμονωμένες όψεις και πτυχές της, όπως το αναβόσβησμα ενός φάρου στο σκοτάδι. Αν οι ισχνές ακτίνες του φωτός πέσουν περιστροφικά και σε ελεγχόμενες χρονικές αποστάσεις μεταξύ τους μπορεί ίσως κάποιος να μαντέψει με όχι πολύ μεγάλη παραμόρφωση τη γενική μορφολογία του τοπίου. Γι' αυτό και μια συστηματική φιλοσοφία δεν είναι νοητή σήμερα, έξω από επαναλαμβανόμενες και αποσπασματικές απόπειρες να φωτιστεί από διάφορε πλευρές εκείνο που αναπαύεται άρρητο στο βάθος.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα δοκίμια του Τερζάκη που περιλαμβάνονται στο τελευταίο του βιβλίο έχουν, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, δει το φως της δημοσιότητας. Το έναυσμα αλλά και τη μαγιά αυτών των «αποσπασμάτων μιας φιλοσοφίας της φύσης» αποτέλεσε η δημοσίευση της βασικής του στο θέμα εργασίας Φύση και κοινωνία: γενεαλογία ενός τύπου συνείδησης και μιας σχέσης κυριαρχίας (Ερασμος, 1990) την οποία ξαναβρίσκουμε εμπλουτισμένη και αναθεωρημένη στο πρώτο κεφάλαιο της νέας έκδοσης. Σε αυτό το κεφάλαιο ο Τερζάκης παρουσιάζει τη σχέση φύσης και κοινωνίας μέσα από τον δυτικό πολιτισμό, ο οποίος είναι δομημένος επί τη βάσει μιας ιδεολογίας απεριόριστης κυριαρχίας πάνω στη φύση, αλλά και μέσα από τις θεωρητικές προσπάθειες μιας νέας συνείδησης η οποία θα ξεπερνά τη σχέση φύσης και κοινωνίας/λόγου. Βέβαια, για τον συγγραφέα όλα αποκρυσταλλώθηκαν («αποφασίστηκαν») με τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη, η οποία καθόρισε μετέπειτα τη «δυτική φύση» (βλ. το τέταρτο δοκίμιό του, «H στρατηγική των περί φύσεως εννοιών στον Αριστοτέλη»).



H θεολογική σταθερά



Ωστόσο οι σχέσεις «Φύσης και Κοινωνίας» δεν θεώνται μόνο από την πλευρά της φιλοσοφίας (ή και της τέχνης) αλλά και από την πλευρά της επιστήμης και της επιστημονικότητας. Στο πέμπτο δοκίμιο «Φυσικοεπιστημονικά είδωλα, θεολογικές αυταπάτες» ο Τερζάκης καταδεικνύει την αιώνια οιονεί θεολογική σταθερά, θα λέγαμε, της απόλυτης αλήθειας ή τον αιώνιο - απόλυτο νόμο που σφράγισε τον ελληνοδυτικό κόσμο μέσω της επιστημονικής αυθεντίας, και δη των θετικών επιστημών. Πρόκειται, όπως εύστοχα επισημαίνει ο συγγραφέας, για μια ψευδοεκκοσμίκευση που μας οδήγησε από τον Μεσαίωνα στον σύγχρονο κόσμο. H θρησκεία απλώς άλλαξε μορφή. Τα δίπολα διλήμματα μύθος - επιστήμη, θρησκεία - επιστήμη δεν αντιστοιχίζονται με το ψεύδος και την αλήθεια. Αν κάτι μας διδάσκουν οι σύγχρονες θετικές επιστήμες, αυτό είναι ότι η έσχατη φυσική πραγματικότητα δεν υπόκειται σε «νόμους», «αρχές» και «αιτίες». Αυτό σημαίνει λοιπόν ότι δεν υπάρχει αλήθεια (κριτήριο αλήθειας) όπως ισχυρίζονται οι (μεταμοντέρνοι) σχετικιστές και οι (αγνωστο) σκεπτικιστές;

Βεβαίως, μας λέει ο Τερζάκης, αλλά η αναζήτηση της αλήθειας είναι πλέον θέμα επιλογής των θεωρητικών μας κατασκευών, με γνώμονα ένα πραξεολογικό κριτήριο: το είδος των αναγκών τις οποίες ζητούμε από τη γνώση να εκπληρώσει («η γνώση είναι χρήση»). Εδώ συναντάμε το φυσικό δίκαιο στην κριτική του μορφή που με οξυδέρκεια αναπτύσσεται, όπως είπαμε, στο πρώτο κεφάλαιο, και το οποίο καλά θα έκαναν να διαβάσουν οι παρ' ημίν φιλόσοφοι-νομικοί του (φυσικού) δικαίου οι οποίοι έχουν μείνει κάποιους αιώνες πίσω... Το φυσικό δίκαιο πρέπει να (ξανα) διαβαστεί θετικά από την πλευρά της φύσης, του «φυσικού» (και της «φυσικής» κοινωνίας), και όχι αρνητικά ως εργαλείο κριτικής του νόμου (του κράτους), και των δικαιωμάτων που χαρακτηρίζουν (και γεννήθηκαν μαζί με) την πολιτική κοινωνία.



Κριτικά κάτοπτρα



Το βιβλίο περιλαμβάνει ένα παράρτημα στο οποίο περιέχονται πέντε «κριτικά κάτοπτρα». Πρόκειται για αυτοτελή δοκίμια, εμπνευσμένα από πέντε βιβλία, τα οποία όμως εντάσσονται στους ίδιους θεματικούς άξονες της φιλοσοφίας της φύσης. Στο πρώτο («Το όνειρο της ενοποίησης των επιστημών») συζητιέται, με βάση τις θεωρίες του γνωστού κοινωνιοβιολόγου Ε.Ο. Wilson, το εννοιολογικό και επικοινωνιακό χάος που φαίνεται να χωρίζει τις θετικές επιστήμες από τις κοινωνικές/ανθρωπιστικές. Στο δεύτερο («Ενα σχέδιο οικολογικής φιλοσοφίας στα ελληνικά») ο Τερζάκης στέκεται κριτικά απέναντι στο ομοειδές με το δικό του βιβλίο του καθηγητή Ευθ. Παπαδημητρίου («Για μια νέα φιλοσοφία της φύσης: η πρόκληση της οικολογίας και οι απαντήσεις της φιλοσοφίας») παρουσιάζοντας τις δικές του απόψεις πάνω στην ιστορικότητα της φύσης, τη νέα οικοσυστημική ηθική η οποία δεν μπορεί να νοείται παρά ως «ριζική εναντίωση στην ανθρώπινη εκμετάλλευση». Το ίδιο κριτικός απέναντι στη δυνατότητα «αποκατάστασης» μιας χριστιανικής οικολογίας, αλλά και της ίδιας της έννοιας, στέκεται στο τρίτο δοκίμιό του («Είναι δυνατή μια χριστιανική οικολογία;») με αφορμή το συλλογικό βιβλίο Οικολογία και Εκκλησία, αφού ο χριστιανισμός κατηγορείται ως υπεύθυνος για την εργαλειοτεχνική κυριαρχία του κόσμου, μέσα από την εξόχως αντιοικολογική σύλληψη του τελευταίου ως «κτίσματος» (όρου «τεχνικού»). Το τέταρτο και σημαντικότερο κατά τη γνώμη μας δοκίμιο βασίζεται στο γνωστό πλέον σήμερα έργο του Κ. Polanyi Ο μεγάλος μετασχηματισμός· εδώ ο Τερζάκης προβαίνει σε μια κριτική της κοινωνίας της αγοράς μέσα από την πρόκληση της οικονομικής ανθρωπολογίας. Από τον Polanyi ο συγγραφέας πάει πίσω στην (ήδη εξατομικευμένη) «αυτοπαραγωγή» του Αριστοτέλη, αλλά και ακόμη πιο πίσω στην «εποχή των δώρων» του M. Mauss για να δείξει την «ανωμαλία» της οικονομίας της αγοράς στην ιστορία των ανθρωπίνων κοινωνιών. H «οικονομία» δεν συνόδευε πάντα τις τελευταίες, αλλά ως διακριτή δραστηριότητα γεννήθηκε με την ανάδυση της κοινωνίας της αγοράς τον 17ο αιώνα. Ας σημειωθεί ότι τις σκέψεις του αυτές ο συγγραφέας ανέπτυξε και σε πρόσφατο επιστημονικό συνέδριο στο TEI Μεσολογγίου («H Κοινωνική Οικονομία ανάμεσα στο τοπικό και το παγκόσμιο», 6-7 Ιουνίου). Το τελευταίο του δοκίμιο («Θηλυκότητα και αναπαραγωγή») επεκτείνει την προβληματική της σύγχρονης φεμινιστικής θεωρίας και ιδίως της σημαντικότερης εκπροσώπου της Μ. Ο' Brien για να συζητήσει επιστημολογικά, μέσα από το βιβλίο της τελευταίας H διαλεκτική της αναπαραγωγής, το «φυσικό» σε σχέση με τη συγγένεια και το φύλο («ποιος είναι ο "φυσικός" δικαιούχος των παιδιών»), και πολιτικά την πορεία του ριζοσπαστικού γυναικείου κινήματος.

Ο συγγραφέας παραθέτει στο τέλος μια ενδεικτική και «μεροληπτική», όπως λέει, αλλά ουσιαστική κατά τη γνώμη μας βιβλιογραφία, η οποία τέμνει τη Φιλοσοφία, την Επιστημολογία, την Ιστορία των Επιστημών και την Οικολογία, και η «οικονομία» της οποίας αντιστοιχεί ακριβώς και μόνο στα παραπάνω στοχαστικά δοκίμια. Το βιβλίο του Τερζάκη πρέπει να διαβαστεί όχι μόνο γιατί, ούτως ή άλλως, λείπουν στον ελληνικό χώρο σοβαρές θεωρητικές μελέτες σε θέματα οικολογίας, αλλά επιπλέον και κυρίως για την πρωτοτυπία του. Ο τεχνοδιαχειριστικός ή εργαλειοτεχνικός (και αξιοποιητικός, διάβαζε: αγοραίος) περιβαλλοντισμός που κυριαρχεί εξοστρακίζει τον θεωρητικό λόγο και την κριτική σκέψη. Αλλά και οι αντιστάσεις όμως είναι εδώ.



Τάκης Νικολόπουλος (τακτικός καθηγητής του TEI Μεσολογγίου)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 18-01-2004