0
Your Καλαθι
Η πυραμίδα του πλούτου
Οι νέοι κανόνες για τα άτομα, τις εταιρείες και τα έθνη σε μια οικονομία που βασίζεται στις γνώσεις
Περιγραφή
«Πώς πρέπει να αναδιοργανωθούν οι κοινωνίες για να γεννήσουν περιβάλλον γνώσεων που ενισχύει τον πλούτο; Τί δημιουργεί τους επιχειρηματίες που είναι αναγκαίοι για να πραγματοποιηθούν αλλαγές και να παραχθεί πλούτος; Πώς προκύπτει ο βασιζόμενος στις γνώσεις πλούτος; Τι δεξιότητες χρειάζονται;[...]
ΚΡΙΤΙΚΗ
Από τη χρησιμοποίηση του ατμού στον ηλεκτρισμό και απ' αυτόν στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Πόσο άλλαξε η έννοια του πλούτου και της καπιταλιστικής συσσώρευσης στη διάρκεια τριών διαδοχικών βιομηχανικών επαναστάσεων που μεταμόρφωσαν τον σύγχρονο κόσμο.
Ακόμη και ο Μαρξ, 150 χρόνια πριν, αναγνώρισε ότι τα θαύματα που δημιούργησε ο καπιταλισμός δεν τα είχε ξαναδεί η ανθρωπότητα ούτε κατά την εποχή των φαραώ με τις πυραμίδες ούτε σε καμία άλλη περίοδο. Για να λειτουργήσει όμως ο καπιταλισμός, βασίζεται πάνω στην ιδιοκτησία που αποφέρει έσοδα. Η ιδιοκτησία αποτελεί τη βάση της δημιουργίας, αφού, σύμφωνα με σχεδόν όλους τους οικονομικούς φιλοσόφους (ας εξαιρεθεί ο Proudhon), είναι αυτή η οποία αποτελεί το κίνητρο που πυροδοτεί την περιέργεια για νέες εφευρέσεις και νέες ανακαλύψεις. Ο πλούτος που αποτελεί τη βασική έννοια αυτού του βιβλίου είναι κάτι που περιχαρακώνεται με την ιδιοκτησία. Πώς όμως ορίζεται ο πλούτος σήμερα;
Την απάντηση που προσπαθεί να δώσει ο Lester C. Thurow, θεωρούμενος ένας από τους επιφανέστερους αμερικανούς οικονομολόγους, καθηγητής και κοσμήτωρ στη Sloan School of Management του ΜΙΤ, θα πρέπει να τη θεωρήσουμε όχι μόνο πρωτότυπη αλλά και μια πρόταση για τον μετασχηματισμό της ευρωπαϊκής και της ιαπωνικής οικονομίας από μια οικονομία της αντιγραφής σε μια οικονομία της πρωτοπορίας. Στο παρελθόν ο Thurow αποτελούσε το αντίπαλον δέος του «πολύ» Paul Krugman. Και λέμε ότι αποτελούσε, διότι στο παρόν βιβλίο αναθεωρεί ευρέως τις απόψεις που είχε υποστηρίξει το 1991 σε ένα παλαιότερο βιβλίο του Ο επερχόμενος πόλεμος μεταξύ ΗΠΑ, Ιαπωνίας και Ευρώπης, μεταθέτοντας το βάρος του από το απόλυτο πλεονέκτημα του Ανταμ Σμιθ στο συγκριτικό πλεονέκτημα του Ρικάρντο, κάτι που ενστερνίζεται και ο Κρούγκμαν.
Πριν από την «επανάσταση της επιστήμης» ο πλούτος μετριόταν με αποθήκες σταριού, χρυσάφι, γη, πρώτες ύλες, εργάτες, δούλους και κτίρια. Πριν από 150 χρόνια το 85% του αμερικανικού πληθυσμού ασχολούνταν με τη γεωργία και το ίδιο συνέβαινε στην Κίνα, στη Μεγάλη Βρετανία και στη Ρωσία. Ολες οι χώρες πάνω-κάτω ήταν ίσες μεταξύ τους και μη νομίσετε ότι πλούσιοι και φτωχοί είχαν και τόσο μεγάλες διαφορές στο βιοτικό τους επίπεδο (για παράδειγμα ούτε οι μεν ούτε οι δε είχαν φάρμακα που να τους προφυλάσσουν π.χ. από τη φυματίωση ούτε ήταν εύκολο να ταξιδέψει κανείς ως τα πέρατα της Γης). Ο πλούτος των κρατών μετριόταν με βάση την έκτασή τους και με βάση τις πρώτες ύλες τους, και επειδή οι περισσότεροι πολίτες ήταν αγρότες με τις ίδιες μεθόδους παραγωγής, τα εισοδήματα ήταν σχεδόν ίδια. Επίσης το γεγονός ότι ήταν οικονομίες υψηλής εντάσεως εργασίας κρατούσε όλες τις χώρες κοντά στο ίδιο επίπεδο από πλευράς σιτάρκειας και τα μόνα ιστορικά γεγονότα ήταν αυτά που διηγούνταν οι βετεράνοι των διαφόρων πολέμων στις πλατείες των χωριών τους.
Τι ήταν λοιπόν αυτό που άλλαξε μια σχετικά σταθερή και ανιαρή πορεία 50 αιώνων; Κατά τον συγγραφέα τον μεγαλύτερο ίσως ρόλο έπαιξαν η κοινωνική δομή και η διάθεση της κοινωνίας να πειραματισθεί με το καινούργιο, με το «νέο». Το «νέο» μπορεί να είναι σκληρό απέναντι στο «παλαιό», αλλά έτσι και επικρατήσει δημιουργεί πολιτισμό, πρόοδο και, φυσικά, πλούτο. Οσο ο φόβος του κατεστημένου «παλαιού» για το ανατρεπτικό «νέο» επικρατεί, τίποτα δεν μπορεί να προχωρήσει σύμφωνα με την επιχειρηματολογία του Thurow.
Η μεγάλη συνεισφορά της δυτικής κουλτούρας στην ανθρωπότητα έγκειται στη διάθεσή της να ενθαρρύνει το «νέο» και να πειραματισθεί με όλους τους εύλογους συνεπαγόμενους κινδύνους. Αυτό οδηγεί σε έναν κανιβαλισμό που πρέπει να είναι έντονος ώστε το καινούργιο να εκτοπίζει τις παλαιές αντιλήψεις. Ακόμη και οι επιχειρήσεις πρέπει να αυτοκανιβαλίζονται (στη γαλλική μετάφραση του βιβλίου ο όρος αναφέρεται ως «autophagie» αυτοφαγία και κατά τη γνώμη μου είναι πιο δόκιμος).
Ενα σκηνικό λοιπόν 50 αιώνων άλλαξε μέσα σε 150 χρόνια. Τα πάντα άλλαξαν με τη βιομηχανική επανάσταση, της οποίας το ειδοποιό γνώρισμα ήταν η αύξηση της εντάσεως του κεφαλαίου. Η πρώτη βιομηχανική επανάσταση ορίζεται από τον ατμό και από τη χρησιμοποίησή του από τον άνθρωπο για να παράγει προϊόντα, για να μετακινείται και για να πολλαπλασιάζει τη δυνητική παραγωγή του.
Η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση σηματοδοτείται από την εκμετάλλευση του ηλεκτρισμού που οδήγησε σε όλες τις μετέπειτα εφευρέσεις που άλλαξαν τον τρόπο της επικοινωνίας μας και μεγάλωσαν τη διάρκεια της παραγωγικής ημέρας. Η τρίτη βιομηχανική επανάσταση σηματοδοτείται από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και την αύξηση της διαθέσιμης υπολογιστικής ισχύος στην κατοχή των ανθρώπων. Ολες αυτές οι επαναστάσεις χαρακτηρίζονται από κάτι ιδιαίτερα σημαντικό: από τη γνώση και από τη δημιουργία της.
Οι δημιουργοί της γνώσης οικειοποιούνται μεγάλο πλούτο λόγω της εκμετάλλευσης των ευρεσιτεχνιών τους αλλά και λόγω των δεξιοτήτων που αποκτούν (π.χ. οι Gates, Rockefeller, Ford). Κατά τον Thurow όμως, το πιο σημαντικό στοιχείο είναι το ότι οι κοινωνίες, συνολικά, ωφελούνται ακόμη περισσότερο απ' ό,τι οι ιδιώτες! Αν κοιτάξουμε γύρω μας θα δούμε ότι πράγματι έτσι είναι (διότι ο Ford, επί παραδείγματι, μπορεί να έχει δισεκατομμύρια, αλλά όλοι μας έχουμε φθηνά μέσα μεταφοράς)! Ο συγγραφέας εξηγεί επίσης, με μεγάλο σεβασμό απέναντι στην ιστορική αναδρομή που επιχειρεί, πως απαιτείται ένα μείγμα κοινωνικής τάξης και κοινωνικού χάους ώστε η περιέργεια των ανθρώπων να βρίσκει διέξοδο μέσα από τις εφευρέσεις και να χρησιμοποιείται από όλους. Μια πιο διασταλτική εκδοχή όλης αυτής της ερμηνείας και όλων αυτών των εννοιών κατά τον Thurow είναι ότι η γνώση είναι το πραγματικό κεφάλαιο και ότι μόνο μέσω αυτής δύνανται οι χώρες να μεταβάλουν ραγδαία το βιοτικό τους επίπεδο. Και υπάρχουν δύο τρόποι να χρησιμοποιείται η γνώση: είτε δημιουργώντας την (ΗΠΑ) είτε αντιγράφοντάς την (Ιαπωνία).
Ο εκ της γνώσεως προκύπτων πλούτος είναι δυναμικός, κατανέμεται ανομοιογενώς και είναι ρευστός. Δημιουργεί έτσι αυτό που οι οικονομολόγοι ονομάζουν οικονομικές ανισορροπίες, που με τη σειρά τους δημιουργούν ευκαιρίες για υπερκέρδη (ως τέτοια ορίζονται τα κέρδη που είναι μεγαλύτερα της αποδόσεως του μέσου ομολόγου). Επίσης ο πλούτος εύκολα χάνεται από τη μια γεωγραφική περιοχή προς την άλλη (π.χ. από τη Βρετανία προς τις ΗΠΑ τον 19ο αιώνα, από την Κίνα προς τη Δύση τον 15ο αιώνα κ.ο.κ.) και είναι άλλωστε και αυτός που διαχωρίζει τις περισσότερες κοινωνικές τάξεις μιας χώρας.
Η πιχειρηματολογία του συγγραφέα δεν εξαντλείται όμως εκεί. Με λεπτομερή στοιχεία παραθέτει τα στοιχεία που δείχνουν ότι το 19% του αμερικανικού πληθυσμού έχει καθαρή αρνητική θέση, καθαρό αρνητικό πλούτο (ή αλλιώς χρέη υπερβαίνοντα τα περιουσιακά τους στοιχεία) και ότι αυτό θα ενταθεί εφόσον η Αμερική δεν εκπαιδεύσει το εργατικό δυναμικό της (δεν του προσδώσει, με άλλα λόγια, τις απαραίτητες δεξιότητες) ώστε να μπορεί να κάνει εργασίες υψηλής προστιθέμενης αξίας που εκ των πραγμάτων (ελλείψει υποδομών και κεφαλαίου) δεν μπορούν να γίνουν σε χώρες με φθηνότερη εργασία. Επίσης ο συγγραφέας επιμένει ότι πρέπει να βρεθεί ένας νέος, πιο ασφαλής, τρόπος κατοχύρωσης των ευρεσιτεχνιών, ο οποίος θα αντικαταστήσει το πεπαλαιωμένο ισχύον σύστημα (διαβλητό και διάτρητο από πάσης απόψεως λόγω της δυναμικής φοράς των πραγμάτων), ώστε οι ερευνητές να έχουν κίνητρο για να παράγουν νέες γνώσεις. Πιστεύουμε ότι αυτό το βιβλίο, που κρύβει μέσα του πολλές ακόμη σημαντικές πληροφορίες, βρίσκεται στην εμπροσθοφυλακή της νέας οικονομικής σκέψης και εκ των πραγμάτων οι περισσότερες θέσεις του θα επαληθευθούν στο κοντινό μας μέλλον. Οσες κοινωνίες δώσουν περισσότερα κίνητρα για έρευνα θα ωφεληθούν από τις υπεραξίες που θα δημιουργηθούν. Για τις κοινωνίες μας, η έρευνα και η δημιουργία νέων γνώσεων αποτελούν μονόδρομο.
Νίκος Α. Κεράνης
ΤΟ ΒΗΜΑ, 19-11-2000
ΚΡΙΤΙΚΗ
Γιατί, τάχα, θα πρέπει να επιδιώκει κανείς να γίνει πλούσιος; Διότι «όσο μεγαλύτερος είναι ο πλούτος κάποιου τόσο ευτυχέστερος γίνεται», απαντά ο Λέστερ Θόροου, σύμβουλος του Μπιλ Κλίντον και καθηγητής της διαχείρισης και της οικονομίας στο περίφημο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ).
Και γίνεται ευτυχέστερος κάποιος όχι τόσο γιατί μέσω του πλούτου μπορεί να ικανοποιεί τις ανάγκες του αλλά διότι μπορεί να κάνει ό,τι επιθυμεί: «Να προσλαμβάνει, να απολύει, να προάγει και να υποβιβάζει άλλα ανθρώπινα όντα...» (σελ. 41). Η «ευτυχία», συνεπώς, του Θόροου δεν ομολογεί ως επιθυμία της τη φυσική κάθεξη του άλλου, αρκείται στη συμβολική θανάτωση, που είναι το ίδιο. Κατ' αυτό τον τρόπο, η ευτυχία δεν ταυτίζεται απλώς με το ένστικτο που εκλαμβάνεται ως επιθυμία αλλά, ακόμα χειρότερα, ως σκοπός ταυτίζεται με το μέσο (χρήμα), ώσπου τελικά το μέσο να γίνεται ο σκοπός («το μέσο είναι το μήνυμα»), εξαφανίζοντας έτσι ό,τι προηγουμένως λογίζονταν ως σκοποί (κοινωνικές, πολιτικές, πολιτιστικές και άλλες αξίες). Αυτή η αντιστροφή συμπληρώνεται με μία επιστροφή, διότι, όπως λέει ο προεδρικός σύμβουλος, η σύγχρονη κοινωνία συμπεριλαμβάνει δύο κατηγορίες ανθρώπων, εκείνους που «ελέγχουν το φυσικό και το ανθρώπινο περιβάλλον» (πλούσιοι) και εκείνους που «προσαρμόζονται στο περιβάλλον» (φτωχοί ή «μη πλούσιοι»)· οι δεύτεροι, μαζί με τους αιρετικούς που αρνούνται να παίξουν στο παιχνίδι της «Μονόπολης», είναι οι «Β' κατηγορίας», οι αναλώσιμοι, τα σκουπίδια, το καταραμένο απόθεμα. Τύφλα να 'χει η δουλοκτητική κοινωνία, δηλαδή. Βέβαια, δεν μπορεί να διαφωνήσει κανείς με το γεγονός ότι «ο πλούτος είναι το κριτήριο της επιτυχίας και το μέτρο της προσωπικής αξίας στον καπιταλισμό», ότι η εικόνα και η φήμη αγοράζεται (με την αγορά μιας αθλητικής ομάδας, φερ' ειπείν), ότι η πολιτική επιρροή, επίσης, αγοράζεται και ότι «με τα νέα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης να διεισδύουν στην προσωπική ζωή, ο πολιτικός δεν μπορεί να διατηρήσει την αξιοπρέπεια και το κύρος του», αλλά ας μας επιτραπεί να μη συμφωνήσουμε με την τελεολογική δοξολογία τους από τον κύριο Θόροου, που φτάνει στο σημείο να δηλώνει ότι «οι πλούσιοι είναι οι σύγχρονοι αθάνατοι» -τα μπούνκερς από ράβδους χρυσού σώζουν ακόμα κι από την έσχατη ματαίωση, το θάνατο;!- και πως «σε μια εποχή στην οποία οι αναγκαιότητες της χρηματοδότησης των προεκλογικών εκστρατειών διαφθείρουν τον κάθε πολιτικό που δεν έχει μεγάλο προσωπικό πλούτο, οι πλούσιοι είναι οι μόνοι τίμιοι, (διότι) δεν είναι υποχρεωμένοι να πουλήσουν την ψυχή τους, για να χρηματοδοτήσουν την προεκλογική τους εκστρατεία»! Οχι, ο κύριος καθηγητής δεν φθάνει μέχρι του σημείου να προτείνει ότι πρέπει να ψηφίζουν μόνο οι πλούσιοι· απλώς, λέει, ότι αυτό ήδη γίνεται καθώς «οι συνδρομές των εταιρειών (σ.σ. στα πολιτικά κόμματα και τους υποψηφίους) δίνουν αποτελεσματικά στους πλούσιους περισσότερες από μία ψήφους».
Και αν αυτό είναι το ηθικό περιεχόμενο της κυνικής «ευτυχίας» των «πλουσίων», το πλαίσιό της, κατά τον Θόροου, είναι οι νέες τεχνολογίες με την εικονική πραγματικότητα και τον κυβερνοχώρο, που προαναγγέλλουν «το καλύτερο, εξυπνότερο, ψηλότερο, ομορφότερο, εν μέρει τεχνητό ανθρώπινο ον», χάρη στη μοριακή βιολογία. Ο κόσμος βρίσκεται καθ' οδόν προς μία νέα βιομηχανική επανάσταση, της οποίας η κινητήρια δύναμη θα είναι η γνώση. Εάν, κατά το παρελθόν, μετρούσαμε τον πλούτο με κριτήριο τις φυσικές πλουτοπαραγωγικές πηγές, τα εργοστάσια και την είσοδο στις διάφορες αγορές, εφ' εξής ο πλούτος θα αναπτύσσεται ανάλογα με τον έλεγχο της γνώσης. Για το λόγο αυτό, οι επιχειρήσεις και τα έθνη οφείλουν να οικοδομήσουν τις «πυραμίδες της γνώσης», οι οποίες θα πρέπει να θεμελιωθούν σε μια σταθερή κοινωνική δομή, στο ταλέντο των επιχειρηματιών και ένα εκπαιδευτικό σύστημα που θα ενθαρρύνει την περιέργεια και τη δημιουργικότητα.
Υπ' αυτές, λοιπόν, τις νέες συνθήκες και επειδή, σήμερα, όλοι θέλουν να γίνουν πλούσιοι: οι ιδιώτες, οι επιχειρήσεις, τα έθνη και ασφαλώς οι νέοι, κάποιος πρέπει να τους μυήσει· αυτή τη φροντίδα αναλαμβάνει ο Λέστερ Θόροου, που ως άλλος Μωυσής θα κατέβει από την κορυφή «της πυραμίδας του πλούτου», για να παραδώσει στον «εκλεκτό λαό των πλουσίων παικτών» τις δεκατρείς εντολές - έντυπες αλλά, στην αμερικάνικη έκδοσή τους και σε κασέτα, κατά τα πρότυπα όλων των σύγχρονων γκουρού. Πέραν όμως του μεσσιανικού, «ηθικού» περιβλήματός τους, οι «κανόνες» του Θόροου στο οικονομικό πεδίο συμπυκνώνουν αυτό που, σήμερα, χύδην αποκαλείται «οι νόμοι της αγοράς». Γι' αυτό έχει μιαν αξία η αναφορά τους:
Πρώτος κανόνας: «Κανείς δεν έγινε ποτέ πλούσιος αποταμιεύοντας τα χρήματά του. Ο πλούσιος βλέπει ευκαιρίες και επενδύει σε καταστάσεις όπου υπάρχουν μεγάλες ανισορροπίες... Η προσεκτική αποταμίευση χρημάτων και η επένδυσή τους σε καταστάσεις φυσιολογικής ισορροπίας μπορούν να προσφέρουν άνεση σε κάποιον στα γεράματά του, αλλά ποτέ δεν θα τον κάνουν πραγματικά πλούσιο».
Δεύτερος κανόνας: «Οι επιτυχημένες επιχειρήσεις πρέπει να μπορούν να αυτοκαταστραφούν για να σωθούν. Να καταστρέψουν το παλιό και να οικοδομήσουν πρώτες το νέο. Αλλιώς θα τις καταστρέψουν άλλοι».
Τρίτος κανόνας: «Οι επιχειρήσεις που θα αναπτυχθούν γρήγορα με υψηλά περιθώρια κέρδους πρέπει να επωφεληθούν από τις τεχνολογικές ανισορροπίες, να εκμεταλλευτούν τις αναπτυξιακές ανισορροπίες ή να δημιουργήσουν κοινωνικές ανισορροπίες...»
Τέταρτος κανόνας: «Η κατανόηση, η συνειδητοποίηση και η αποδοχή των ορίων που τους επιβάλλουν οι γενετικές αδυναμίες τους είναι η αρχή της σοφίας για όλες τις οργανώσεις» (αφορά την ιαπωνική κρίση και αποτελεί κριτική στην άποψη των Ιαπώνων ότι «το όνομα του παιχνιδιού ήταν "μερίδιο της αγοράς" και όχι κέρδη»).
Πέμπτος κανόνας: «Αν πρέπει να επιλέξετε ανάμεσα στο ίδιο ποσοστό πληθωρισμού και αντιπληθωρισμού, διαλέξτε πάντοτε τον πληθωρισμό» (και πάλι ο λόγος για την Ιαπωνία, που ανάγεται, κατά τον Θόροου, σε παγκόσμιο πρόβλημα. Μόνη λύση το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, που αν διαπραγματευόταν απ' ευθείας με τις τράπεζες και τις εταιρείες -και όχι με τις εθνικές κυβερνήσεις των χωρών που γνώρισαν «τήξη»- δεν θα αποτύγχανε!)
Εκτος κανόνας: «Δεν υπάρχουν θεσμικά υποκατάστατα των ατομικών επιχειρηματιών ως φορέων αλλαγής... Χωρίς επιχειρηματίες οι οικονομίες γίνονται φτωχές και αδύναμες...».
Εβδομος κανόνας: Η κοινωνία που θέτει «την τάξη πάνω απ' όλα δεν θα είναι δημιουργική, αλλά χωρίς τον κατάλληλο βαθμό τάξης η δημιουργικότητα εξαφανίζεται σαν σε μαύρη τρύπα».
Ογδοος κανόνας: Επένδυση στην εκπαίδευση, την έρευνα, την υποδομή και διοχέτευση χρημάτων για την έρευνα-ανάπτυξη στους νεότερους.
Οι υπόλοιποι πέντε κανόνες, τέλος, αφορούν την πνευματική ιδιοκτησία, τη δημιουργία καριέρας σ' ένα σύστημα όπου δεν υπάρχουν επαγγελματικές σταδιοδρομίες, το συμβατό της οικονομικής και της περιβαλλοντικής προόδου και την αναγκαία... τύχη για να γίνει κανείς πλούσιος.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Θόροου εξηγεί τις μεγάλες οικονομικές ανισότητες στις ΗΠΑ λέγοντας πως οφείλονται απλώς στο γεγονός ότι οι πλούσιοι έγιναν... πλουσιότεροι! Πάντως, αν το βιβλίο έχει ένα ενδιαφέρον αυτό βρίσκεται τόσο στην ανάγλυφη παρουσίαση της σκέψης, της ηθικής και της κουλτούρας που κυριαρχεί στην κορυφή της «πυραμίδας εξουσίας» των ΗΠΑ, καθώς και στην περιγραφή ορισμένων τάσεων, όπως η εξασθένηση του κράτους-έθνους και το βαθύτατο χάσμα μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας.
ΓΙΩΡΓΟΣ Χ. ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/01/2001
ΚΡΙΤΙΚΗ
Από τη χρησιμοποίηση του ατμού στον ηλεκτρισμό και απ' αυτόν στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Πόσο άλλαξε η έννοια του πλούτου και της καπιταλιστικής συσσώρευσης στη διάρκεια τριών διαδοχικών βιομηχανικών επαναστάσεων που μεταμόρφωσαν τον σύγχρονο κόσμο.
Ακόμη και ο Μαρξ, 150 χρόνια πριν, αναγνώρισε ότι τα θαύματα που δημιούργησε ο καπιταλισμός δεν τα είχε ξαναδεί η ανθρωπότητα ούτε κατά την εποχή των φαραώ με τις πυραμίδες ούτε σε καμία άλλη περίοδο. Για να λειτουργήσει όμως ο καπιταλισμός, βασίζεται πάνω στην ιδιοκτησία που αποφέρει έσοδα. Η ιδιοκτησία αποτελεί τη βάση της δημιουργίας, αφού, σύμφωνα με σχεδόν όλους τους οικονομικούς φιλοσόφους (ας εξαιρεθεί ο Proudhon), είναι αυτή η οποία αποτελεί το κίνητρο που πυροδοτεί την περιέργεια για νέες εφευρέσεις και νέες ανακαλύψεις. Ο πλούτος που αποτελεί τη βασική έννοια αυτού του βιβλίου είναι κάτι που περιχαρακώνεται με την ιδιοκτησία. Πώς όμως ορίζεται ο πλούτος σήμερα;
Την απάντηση που προσπαθεί να δώσει ο Lester C. Thurow, θεωρούμενος ένας από τους επιφανέστερους αμερικανούς οικονομολόγους, καθηγητής και κοσμήτωρ στη Sloan School of Management του ΜΙΤ, θα πρέπει να τη θεωρήσουμε όχι μόνο πρωτότυπη αλλά και μια πρόταση για τον μετασχηματισμό της ευρωπαϊκής και της ιαπωνικής οικονομίας από μια οικονομία της αντιγραφής σε μια οικονομία της πρωτοπορίας. Στο παρελθόν ο Thurow αποτελούσε το αντίπαλον δέος του «πολύ» Paul Krugman. Και λέμε ότι αποτελούσε, διότι στο παρόν βιβλίο αναθεωρεί ευρέως τις απόψεις που είχε υποστηρίξει το 1991 σε ένα παλαιότερο βιβλίο του Ο επερχόμενος πόλεμος μεταξύ ΗΠΑ, Ιαπωνίας και Ευρώπης, μεταθέτοντας το βάρος του από το απόλυτο πλεονέκτημα του Ανταμ Σμιθ στο συγκριτικό πλεονέκτημα του Ρικάρντο, κάτι που ενστερνίζεται και ο Κρούγκμαν.
Πριν από την «επανάσταση της επιστήμης» ο πλούτος μετριόταν με αποθήκες σταριού, χρυσάφι, γη, πρώτες ύλες, εργάτες, δούλους και κτίρια. Πριν από 150 χρόνια το 85% του αμερικανικού πληθυσμού ασχολούνταν με τη γεωργία και το ίδιο συνέβαινε στην Κίνα, στη Μεγάλη Βρετανία και στη Ρωσία. Ολες οι χώρες πάνω-κάτω ήταν ίσες μεταξύ τους και μη νομίσετε ότι πλούσιοι και φτωχοί είχαν και τόσο μεγάλες διαφορές στο βιοτικό τους επίπεδο (για παράδειγμα ούτε οι μεν ούτε οι δε είχαν φάρμακα που να τους προφυλάσσουν π.χ. από τη φυματίωση ούτε ήταν εύκολο να ταξιδέψει κανείς ως τα πέρατα της Γης). Ο πλούτος των κρατών μετριόταν με βάση την έκτασή τους και με βάση τις πρώτες ύλες τους, και επειδή οι περισσότεροι πολίτες ήταν αγρότες με τις ίδιες μεθόδους παραγωγής, τα εισοδήματα ήταν σχεδόν ίδια. Επίσης το γεγονός ότι ήταν οικονομίες υψηλής εντάσεως εργασίας κρατούσε όλες τις χώρες κοντά στο ίδιο επίπεδο από πλευράς σιτάρκειας και τα μόνα ιστορικά γεγονότα ήταν αυτά που διηγούνταν οι βετεράνοι των διαφόρων πολέμων στις πλατείες των χωριών τους.
Τι ήταν λοιπόν αυτό που άλλαξε μια σχετικά σταθερή και ανιαρή πορεία 50 αιώνων; Κατά τον συγγραφέα τον μεγαλύτερο ίσως ρόλο έπαιξαν η κοινωνική δομή και η διάθεση της κοινωνίας να πειραματισθεί με το καινούργιο, με το «νέο». Το «νέο» μπορεί να είναι σκληρό απέναντι στο «παλαιό», αλλά έτσι και επικρατήσει δημιουργεί πολιτισμό, πρόοδο και, φυσικά, πλούτο. Οσο ο φόβος του κατεστημένου «παλαιού» για το ανατρεπτικό «νέο» επικρατεί, τίποτα δεν μπορεί να προχωρήσει σύμφωνα με την επιχειρηματολογία του Thurow.
Η μεγάλη συνεισφορά της δυτικής κουλτούρας στην ανθρωπότητα έγκειται στη διάθεσή της να ενθαρρύνει το «νέο» και να πειραματισθεί με όλους τους εύλογους συνεπαγόμενους κινδύνους. Αυτό οδηγεί σε έναν κανιβαλισμό που πρέπει να είναι έντονος ώστε το καινούργιο να εκτοπίζει τις παλαιές αντιλήψεις. Ακόμη και οι επιχειρήσεις πρέπει να αυτοκανιβαλίζονται (στη γαλλική μετάφραση του βιβλίου ο όρος αναφέρεται ως «autophagie» αυτοφαγία και κατά τη γνώμη μου είναι πιο δόκιμος).
Ενα σκηνικό λοιπόν 50 αιώνων άλλαξε μέσα σε 150 χρόνια. Τα πάντα άλλαξαν με τη βιομηχανική επανάσταση, της οποίας το ειδοποιό γνώρισμα ήταν η αύξηση της εντάσεως του κεφαλαίου. Η πρώτη βιομηχανική επανάσταση ορίζεται από τον ατμό και από τη χρησιμοποίησή του από τον άνθρωπο για να παράγει προϊόντα, για να μετακινείται και για να πολλαπλασιάζει τη δυνητική παραγωγή του.
Η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση σηματοδοτείται από την εκμετάλλευση του ηλεκτρισμού που οδήγησε σε όλες τις μετέπειτα εφευρέσεις που άλλαξαν τον τρόπο της επικοινωνίας μας και μεγάλωσαν τη διάρκεια της παραγωγικής ημέρας. Η τρίτη βιομηχανική επανάσταση σηματοδοτείται από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και την αύξηση της διαθέσιμης υπολογιστικής ισχύος στην κατοχή των ανθρώπων. Ολες αυτές οι επαναστάσεις χαρακτηρίζονται από κάτι ιδιαίτερα σημαντικό: από τη γνώση και από τη δημιουργία της.
Οι δημιουργοί της γνώσης οικειοποιούνται μεγάλο πλούτο λόγω της εκμετάλλευσης των ευρεσιτεχνιών τους αλλά και λόγω των δεξιοτήτων που αποκτούν (π.χ. οι Gates, Rockefeller, Ford). Κατά τον Thurow όμως, το πιο σημαντικό στοιχείο είναι το ότι οι κοινωνίες, συνολικά, ωφελούνται ακόμη περισσότερο απ' ό,τι οι ιδιώτες! Αν κοιτάξουμε γύρω μας θα δούμε ότι πράγματι έτσι είναι (διότι ο Ford, επί παραδείγματι, μπορεί να έχει δισεκατομμύρια, αλλά όλοι μας έχουμε φθηνά μέσα μεταφοράς)! Ο συγγραφέας εξηγεί επίσης, με μεγάλο σεβασμό απέναντι στην ιστορική αναδρομή που επιχειρεί, πως απαιτείται ένα μείγμα κοινωνικής τάξης και κοινωνικού χάους ώστε η περιέργεια των ανθρώπων να βρίσκει διέξοδο μέσα από τις εφευρέσεις και να χρησιμοποιείται από όλους. Μια πιο διασταλτική εκδοχή όλης αυτής της ερμηνείας και όλων αυτών των εννοιών κατά τον Thurow είναι ότι η γνώση είναι το πραγματικό κεφάλαιο και ότι μόνο μέσω αυτής δύνανται οι χώρες να μεταβάλουν ραγδαία το βιοτικό τους επίπεδο. Και υπάρχουν δύο τρόποι να χρησιμοποιείται η γνώση: είτε δημιουργώντας την (ΗΠΑ) είτε αντιγράφοντάς την (Ιαπωνία).
Ο εκ της γνώσεως προκύπτων πλούτος είναι δυναμικός, κατανέμεται ανομοιογενώς και είναι ρευστός. Δημιουργεί έτσι αυτό που οι οικονομολόγοι ονομάζουν οικονομικές ανισορροπίες, που με τη σειρά τους δημιουργούν ευκαιρίες για υπερκέρδη (ως τέτοια ορίζονται τα κέρδη που είναι μεγαλύτερα της αποδόσεως του μέσου ομολόγου). Επίσης ο πλούτος εύκολα χάνεται από τη μια γεωγραφική περιοχή προς την άλλη (π.χ. από τη Βρετανία προς τις ΗΠΑ τον 19ο αιώνα, από την Κίνα προς τη Δύση τον 15ο αιώνα κ.ο.κ.) και είναι άλλωστε και αυτός που διαχωρίζει τις περισσότερες κοινωνικές τάξεις μιας χώρας.
Η πιχειρηματολογία του συγγραφέα δεν εξαντλείται όμως εκεί. Με λεπτομερή στοιχεία παραθέτει τα στοιχεία που δείχνουν ότι το 19% του αμερικανικού πληθυσμού έχει καθαρή αρνητική θέση, καθαρό αρνητικό πλούτο (ή αλλιώς χρέη υπερβαίνοντα τα περιουσιακά τους στοιχεία) και ότι αυτό θα ενταθεί εφόσον η Αμερική δεν εκπαιδεύσει το εργατικό δυναμικό της (δεν του προσδώσει, με άλλα λόγια, τις απαραίτητες δεξιότητες) ώστε να μπορεί να κάνει εργασίες υψηλής προστιθέμενης αξίας που εκ των πραγμάτων (ελλείψει υποδομών και κεφαλαίου) δεν μπορούν να γίνουν σε χώρες με φθηνότερη εργασία. Επίσης ο συγγραφέας επιμένει ότι πρέπει να βρεθεί ένας νέος, πιο ασφαλής, τρόπος κατοχύρωσης των ευρεσιτεχνιών, ο οποίος θα αντικαταστήσει το πεπαλαιωμένο ισχύον σύστημα (διαβλητό και διάτρητο από πάσης απόψεως λόγω της δυναμικής φοράς των πραγμάτων), ώστε οι ερευνητές να έχουν κίνητρο για να παράγουν νέες γνώσεις. Πιστεύουμε ότι αυτό το βιβλίο, που κρύβει μέσα του πολλές ακόμη σημαντικές πληροφορίες, βρίσκεται στην εμπροσθοφυλακή της νέας οικονομικής σκέψης και εκ των πραγμάτων οι περισσότερες θέσεις του θα επαληθευθούν στο κοντινό μας μέλλον. Οσες κοινωνίες δώσουν περισσότερα κίνητρα για έρευνα θα ωφεληθούν από τις υπεραξίες που θα δημιουργηθούν. Για τις κοινωνίες μας, η έρευνα και η δημιουργία νέων γνώσεων αποτελούν μονόδρομο.
Νίκος Α. Κεράνης
ΤΟ ΒΗΜΑ, 19-11-2000
ΚΡΙΤΙΚΗ
Γιατί, τάχα, θα πρέπει να επιδιώκει κανείς να γίνει πλούσιος; Διότι «όσο μεγαλύτερος είναι ο πλούτος κάποιου τόσο ευτυχέστερος γίνεται», απαντά ο Λέστερ Θόροου, σύμβουλος του Μπιλ Κλίντον και καθηγητής της διαχείρισης και της οικονομίας στο περίφημο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ).
Και γίνεται ευτυχέστερος κάποιος όχι τόσο γιατί μέσω του πλούτου μπορεί να ικανοποιεί τις ανάγκες του αλλά διότι μπορεί να κάνει ό,τι επιθυμεί: «Να προσλαμβάνει, να απολύει, να προάγει και να υποβιβάζει άλλα ανθρώπινα όντα...» (σελ. 41). Η «ευτυχία», συνεπώς, του Θόροου δεν ομολογεί ως επιθυμία της τη φυσική κάθεξη του άλλου, αρκείται στη συμβολική θανάτωση, που είναι το ίδιο. Κατ' αυτό τον τρόπο, η ευτυχία δεν ταυτίζεται απλώς με το ένστικτο που εκλαμβάνεται ως επιθυμία αλλά, ακόμα χειρότερα, ως σκοπός ταυτίζεται με το μέσο (χρήμα), ώσπου τελικά το μέσο να γίνεται ο σκοπός («το μέσο είναι το μήνυμα»), εξαφανίζοντας έτσι ό,τι προηγουμένως λογίζονταν ως σκοποί (κοινωνικές, πολιτικές, πολιτιστικές και άλλες αξίες). Αυτή η αντιστροφή συμπληρώνεται με μία επιστροφή, διότι, όπως λέει ο προεδρικός σύμβουλος, η σύγχρονη κοινωνία συμπεριλαμβάνει δύο κατηγορίες ανθρώπων, εκείνους που «ελέγχουν το φυσικό και το ανθρώπινο περιβάλλον» (πλούσιοι) και εκείνους που «προσαρμόζονται στο περιβάλλον» (φτωχοί ή «μη πλούσιοι»)· οι δεύτεροι, μαζί με τους αιρετικούς που αρνούνται να παίξουν στο παιχνίδι της «Μονόπολης», είναι οι «Β' κατηγορίας», οι αναλώσιμοι, τα σκουπίδια, το καταραμένο απόθεμα. Τύφλα να 'χει η δουλοκτητική κοινωνία, δηλαδή. Βέβαια, δεν μπορεί να διαφωνήσει κανείς με το γεγονός ότι «ο πλούτος είναι το κριτήριο της επιτυχίας και το μέτρο της προσωπικής αξίας στον καπιταλισμό», ότι η εικόνα και η φήμη αγοράζεται (με την αγορά μιας αθλητικής ομάδας, φερ' ειπείν), ότι η πολιτική επιρροή, επίσης, αγοράζεται και ότι «με τα νέα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης να διεισδύουν στην προσωπική ζωή, ο πολιτικός δεν μπορεί να διατηρήσει την αξιοπρέπεια και το κύρος του», αλλά ας μας επιτραπεί να μη συμφωνήσουμε με την τελεολογική δοξολογία τους από τον κύριο Θόροου, που φτάνει στο σημείο να δηλώνει ότι «οι πλούσιοι είναι οι σύγχρονοι αθάνατοι» -τα μπούνκερς από ράβδους χρυσού σώζουν ακόμα κι από την έσχατη ματαίωση, το θάνατο;!- και πως «σε μια εποχή στην οποία οι αναγκαιότητες της χρηματοδότησης των προεκλογικών εκστρατειών διαφθείρουν τον κάθε πολιτικό που δεν έχει μεγάλο προσωπικό πλούτο, οι πλούσιοι είναι οι μόνοι τίμιοι, (διότι) δεν είναι υποχρεωμένοι να πουλήσουν την ψυχή τους, για να χρηματοδοτήσουν την προεκλογική τους εκστρατεία»! Οχι, ο κύριος καθηγητής δεν φθάνει μέχρι του σημείου να προτείνει ότι πρέπει να ψηφίζουν μόνο οι πλούσιοι· απλώς, λέει, ότι αυτό ήδη γίνεται καθώς «οι συνδρομές των εταιρειών (σ.σ. στα πολιτικά κόμματα και τους υποψηφίους) δίνουν αποτελεσματικά στους πλούσιους περισσότερες από μία ψήφους».
Και αν αυτό είναι το ηθικό περιεχόμενο της κυνικής «ευτυχίας» των «πλουσίων», το πλαίσιό της, κατά τον Θόροου, είναι οι νέες τεχνολογίες με την εικονική πραγματικότητα και τον κυβερνοχώρο, που προαναγγέλλουν «το καλύτερο, εξυπνότερο, ψηλότερο, ομορφότερο, εν μέρει τεχνητό ανθρώπινο ον», χάρη στη μοριακή βιολογία. Ο κόσμος βρίσκεται καθ' οδόν προς μία νέα βιομηχανική επανάσταση, της οποίας η κινητήρια δύναμη θα είναι η γνώση. Εάν, κατά το παρελθόν, μετρούσαμε τον πλούτο με κριτήριο τις φυσικές πλουτοπαραγωγικές πηγές, τα εργοστάσια και την είσοδο στις διάφορες αγορές, εφ' εξής ο πλούτος θα αναπτύσσεται ανάλογα με τον έλεγχο της γνώσης. Για το λόγο αυτό, οι επιχειρήσεις και τα έθνη οφείλουν να οικοδομήσουν τις «πυραμίδες της γνώσης», οι οποίες θα πρέπει να θεμελιωθούν σε μια σταθερή κοινωνική δομή, στο ταλέντο των επιχειρηματιών και ένα εκπαιδευτικό σύστημα που θα ενθαρρύνει την περιέργεια και τη δημιουργικότητα.
Υπ' αυτές, λοιπόν, τις νέες συνθήκες και επειδή, σήμερα, όλοι θέλουν να γίνουν πλούσιοι: οι ιδιώτες, οι επιχειρήσεις, τα έθνη και ασφαλώς οι νέοι, κάποιος πρέπει να τους μυήσει· αυτή τη φροντίδα αναλαμβάνει ο Λέστερ Θόροου, που ως άλλος Μωυσής θα κατέβει από την κορυφή «της πυραμίδας του πλούτου», για να παραδώσει στον «εκλεκτό λαό των πλουσίων παικτών» τις δεκατρείς εντολές - έντυπες αλλά, στην αμερικάνικη έκδοσή τους και σε κασέτα, κατά τα πρότυπα όλων των σύγχρονων γκουρού. Πέραν όμως του μεσσιανικού, «ηθικού» περιβλήματός τους, οι «κανόνες» του Θόροου στο οικονομικό πεδίο συμπυκνώνουν αυτό που, σήμερα, χύδην αποκαλείται «οι νόμοι της αγοράς». Γι' αυτό έχει μιαν αξία η αναφορά τους:
Πρώτος κανόνας: «Κανείς δεν έγινε ποτέ πλούσιος αποταμιεύοντας τα χρήματά του. Ο πλούσιος βλέπει ευκαιρίες και επενδύει σε καταστάσεις όπου υπάρχουν μεγάλες ανισορροπίες... Η προσεκτική αποταμίευση χρημάτων και η επένδυσή τους σε καταστάσεις φυσιολογικής ισορροπίας μπορούν να προσφέρουν άνεση σε κάποιον στα γεράματά του, αλλά ποτέ δεν θα τον κάνουν πραγματικά πλούσιο».
Δεύτερος κανόνας: «Οι επιτυχημένες επιχειρήσεις πρέπει να μπορούν να αυτοκαταστραφούν για να σωθούν. Να καταστρέψουν το παλιό και να οικοδομήσουν πρώτες το νέο. Αλλιώς θα τις καταστρέψουν άλλοι».
Τρίτος κανόνας: «Οι επιχειρήσεις που θα αναπτυχθούν γρήγορα με υψηλά περιθώρια κέρδους πρέπει να επωφεληθούν από τις τεχνολογικές ανισορροπίες, να εκμεταλλευτούν τις αναπτυξιακές ανισορροπίες ή να δημιουργήσουν κοινωνικές ανισορροπίες...»
Τέταρτος κανόνας: «Η κατανόηση, η συνειδητοποίηση και η αποδοχή των ορίων που τους επιβάλλουν οι γενετικές αδυναμίες τους είναι η αρχή της σοφίας για όλες τις οργανώσεις» (αφορά την ιαπωνική κρίση και αποτελεί κριτική στην άποψη των Ιαπώνων ότι «το όνομα του παιχνιδιού ήταν "μερίδιο της αγοράς" και όχι κέρδη»).
Πέμπτος κανόνας: «Αν πρέπει να επιλέξετε ανάμεσα στο ίδιο ποσοστό πληθωρισμού και αντιπληθωρισμού, διαλέξτε πάντοτε τον πληθωρισμό» (και πάλι ο λόγος για την Ιαπωνία, που ανάγεται, κατά τον Θόροου, σε παγκόσμιο πρόβλημα. Μόνη λύση το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, που αν διαπραγματευόταν απ' ευθείας με τις τράπεζες και τις εταιρείες -και όχι με τις εθνικές κυβερνήσεις των χωρών που γνώρισαν «τήξη»- δεν θα αποτύγχανε!)
Εκτος κανόνας: «Δεν υπάρχουν θεσμικά υποκατάστατα των ατομικών επιχειρηματιών ως φορέων αλλαγής... Χωρίς επιχειρηματίες οι οικονομίες γίνονται φτωχές και αδύναμες...».
Εβδομος κανόνας: Η κοινωνία που θέτει «την τάξη πάνω απ' όλα δεν θα είναι δημιουργική, αλλά χωρίς τον κατάλληλο βαθμό τάξης η δημιουργικότητα εξαφανίζεται σαν σε μαύρη τρύπα».
Ογδοος κανόνας: Επένδυση στην εκπαίδευση, την έρευνα, την υποδομή και διοχέτευση χρημάτων για την έρευνα-ανάπτυξη στους νεότερους.
Οι υπόλοιποι πέντε κανόνες, τέλος, αφορούν την πνευματική ιδιοκτησία, τη δημιουργία καριέρας σ' ένα σύστημα όπου δεν υπάρχουν επαγγελματικές σταδιοδρομίες, το συμβατό της οικονομικής και της περιβαλλοντικής προόδου και την αναγκαία... τύχη για να γίνει κανείς πλούσιος.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Θόροου εξηγεί τις μεγάλες οικονομικές ανισότητες στις ΗΠΑ λέγοντας πως οφείλονται απλώς στο γεγονός ότι οι πλούσιοι έγιναν... πλουσιότεροι! Πάντως, αν το βιβλίο έχει ένα ενδιαφέρον αυτό βρίσκεται τόσο στην ανάγλυφη παρουσίαση της σκέψης, της ηθικής και της κουλτούρας που κυριαρχεί στην κορυφή της «πυραμίδας εξουσίας» των ΗΠΑ, καθώς και στην περιγραφή ορισμένων τάσεων, όπως η εξασθένηση του κράτους-έθνους και το βαθύτατο χάσμα μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας.
ΓΙΩΡΓΟΣ Χ. ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/01/2001
Κριτικές
Δεν βρέθηκαν δημοσιεύσεις
