Πυξάρι

Αμαρτωλοί, λυκάνθρωποι, αλιείς σαρδελών και φαλαινοθήρες, παπάδες, μάγισσες, κωφάλαλοι, αυτόχειρες, μοιρολογίστρες, θεραπεύτριες, μοιχοί, σειρήνες, παρθενομάρτυρες αποτελούν το μωσαϊκό της κοινωνίας στην Ακτή του Θανάτου. Το βίο και την πολιτεία τους συνοδεύουν ναυάγια, αγνοούμενοι και πνιγμένοι, η καταστροφική δύναμη της θάλασσας. Αυτό που επιζητούν είναι μια ζωή διαφορετική, μια ζωή μακριά από τη θάλασσα, μια ζωή σε ένα σπίτι φανταστικό, σ’ ένα σπίτι από πυξάρι.

Ένα αριστουργηματικό βιβλίο, η κορύφωση της λυρικής πεζογραφίας του νομπελίστα συγγραφέα, ποτισμένο στη λαγνεία, το χιούμορ και τον έρωτα.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το σύγχρονο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα -αυτό της τελευταίας τριακονταετίας περίπου- έχει διανύσει πολύ δρόμο από τότε που αυτό εκλαμβανόταν είτε ως μια μεγάλη, πολυπρόσωπη ρεαλιστική σύνθεση (19ος αιώνας) είτε ως μια κερματισμένη ενότητα με διανοητικό περιεχόμενο που στόχευε στη διανοητική, κυρίως, συγκίνηση (πρώτο μισό του 20ού αιώνα). Το σύγχρονο μυθιστόρημα της ηπείρου μας, απαλλαγμένο από χρόνιες λογοτεχνικές νευρώσεις, από προκαταλήψεις και από παλιομοδίτικες διακρίσεις και κατατάξεις, με τις οποίες κανείς δεν ασχολείται πια -τουλάχιστον στις χώρες όπου αυτό ανθεί, είναι πάνω απ' όλα μυθιστόρημα-πνευματικό γεγονός, που συχνά ξεφεύγει από τα -κάπως στενά- όρια της λογοτεχνίας, για να εγκατασταθεί σε κρίσιμες περιοχές του πολιτισμού και της εν γένει ανθρωπογνωσίας.

Αν έγινε ένας τέτοιος πρόλογος, είναι γιατί μόνο σ' ένα τέτοιο πλαίσιο μπορούν να νοηθούν και να διαβαστούν μυθιστορήματα σαν το «Πυξάρι» του Ισπανού νομπελίστα Καμίλο Χοσέ Θέλα:

Ψαράδες που ψαρεύουν γλάρους με αγκίστρια· άντρες που μετά την εκδίωξη των δαιμονίων τρώνε γουρουνοκεφαλές· γυναίκες που, αντί για μωρά, γεννούν ζωντανά χταπόδια· φάλαινες που ξεβράζονται στη στεριά· ψυχές που κρυώνουν, παπάδες που καπνίζουν την ώρα της λειτουργίας, περιπλανώμενοι νεκροί άγιοι· αρρώστιες που, για να γιατρευτούν, χρειάζονται αίμα από το λειρί μαύρου πετεινού· οι τέσσερις τελετές του ανθρώπου: αυτός είναι ο κόσμος στο «Πυξάρι», και είναι προφανές πως σ' ένα τέτοιο μυθιστόρημα οποιαδήποτε ανάγνωση επιχειρήσει να ανιχνεύσει χαρακτήρες και να εντοπίσει πλοκές, θα αποβεί μάταιη...

Ο Θέλα επιλέγει έναν απολύτως υπαρκτό τόπο (τη γενέθλια Γαλικία) και έναν απολύτως ανύπαρκτο χρόνο (καλύτερα: έναν χρόνο σύμμεικτο από πολλούς, διαφορετικούς, πραγματικούς ή όχι, χρόνους) για να μας χαρίσει τις γητειές του. Μ' έναν χείμαρρο από εικόνες, μύθους, θραύσματα διαλόγων, σκέψεις, αλήθειες και, κυρίως, ψέματα και περιστρεφόμενος διαρκώς γύρω από τον άξονα της εμμονής του -τα ναυαγισμένα πλοία και τους σκιώδεις ναυτικούς, ζωντανούς ή νεκρούς, που τα επανδρώνουν- συνθέτει ένα αμιγώς λυρικό μυθιστόρημα, όπου ακόμα και τα πιο στυγνά τεχνικά στοιχεία υπηρετούν την πεζογραφική λύρα.

Με ολοφάνερη συγγένεια και γειτνίαση με τους ομόγλωσσους Λατινοαμερικανούς μάστορες του «μαγικού» λεγόμενου «ρεαλισμού» (πάντα χρειάζονται τα εισαγωγικά σ' αυτόν τον αδόκιμο όρο, που το πρώτο του συνθετικό πλήττει δραματικά, αν δεν καταργεί εντελώς, ουσιώδη συστατικά του δεύτερου), ο Θέλα υιοθετεί μια τεχνική συνεχούς ροής του λόγου (ας μη συγχυστεί με τη «συνειδησιακή ροή», με την οποία δεν έχει καμία σχέση), όπου η αφηγηματική ορμή δεν ανακόπτεται πουθενά, παρασύροντας τον αναγνώστη σε μια ασθματική -κάποτε κάποτε και κοπιώδη- ανάγνωση.

Σε αυτή τη ροή κρίσιμο ρόλο παίζουν οι διάλογοι: πάντα σύντομοι και αποσπασματικοί, δεν αποτελούν, όπως συμβαίνει στις περισσότερες περιπτώσεις, οχήματα προαγωγής της πλοκής, αλλά παίζουν το ρόλο περίπου ανεμοδείκτη, δείχνοντας κάθε φορά κατά που στρέφεται η ροή της αφήγησης και εγκαινιάζοντας (ή σφραγίζοντας) μια νέα, μικρή αφηγηματική ενότητα.

Τα πρόσωπα που κινούνται μέσα στο «Πυξάρι» δεν είναι μυθιστορηματικοί χαρακτήρες. Ο Θέλσο Τεμπούρα, ο Χουανίτο Γιόρικ, ο Κνουτ Σκίεν ή η Ανελί είναι μέλη μιας ατέλειωτης χορείας μάγων και ταχυδακτυλουργών και συναπαρτίζουν τον παράξενο, φασματικό, σκιώδη κόσμο των ψαράδων, των χωρικών, των ναυτικών, των ταβερνιάρηδων και των μαγισσών, που κινούνται στην εξίσου φασματική και απροσδιόριστη ακτογραμμή της βορειοδυτικής Ισπανίας και αγναντεύουν το θολό Ατλαντικό, όπου πάντα βουλιάζουν καράβια...

Η γραφή του Θέλα είναι καταφανώς συνειρμική, μα ο ίδιος δεν κατάγεται από τους υπερρεαλιστές. Συνεχίζει -μαζί με τους Λατινοαμερικανούς του 20ού αιώνα- το περίφημο ιβηρικό γκροτέσκο, αυτή την ιδιότυπη συνύπαρξη δαιμονικού και γκροτέσκου που εγκαινίασε ο Θερβάντες, συνέχισε -με το δικό του τρόπο- ο Πεσόα και θεράπευσαν στις μέρες μας ο Σαραμάγκου και ο Μονταλμπάν.

Εκτός όμως από τον υπερρεαλισμό, ο Θέλα πρέπει να αποσυνδεθεί οπωσδήποτε και από τη λεγόμενη -πάλι αδόκιμα- «λογοτεχνία του φανταστικού». Οπως είχαμε γράψει με αφορμή την «Πέτρινη σχεδία» του Σαραμάγκου, σε αντίθεση με αυτό που συμβαίνει κατά κόρον σ' αυτού του είδους τη λογοτεχνία, οι αυθεντικοί συγγραφείς -στους οποίους ανήκει ο Θέλα- που χρησιμοποιούν επινοήσεις οι οποίες θα μπορούσαν να ανήκουν στο «φανταστικό», κατευθύνουν τα πράγματα μέσα από μια «φυσική» διαδικασία, οδηγώντας και την πιο παραδοξολογική επινόηση, το πιο απίθανο εύρημα στην πειστικότητα ή, εν πάση περιπτώσει, σε μια «αληθοφάνεια» γεννημένη από την ίδια τη λογοτεχνική σύμβαση που έχουν συνάψει με τον αναγνώστη. Ετσι, είναι απολύτως φυσικό -και λογοτεχνικά αποτελεσματικό- το γεγονός ότι στον Σαραμάγκου ίπταται η Ιβηρική ή στον Θέλα το ότι ο Μόντσο Μέντεθ ευνούχισε τον Χουανίτο Γιόρικ επειδή του πάτησε τη σκιά.

Ο Θέλα, αν και επιδέξιος τεχνίτης, γνωρίζει ότι η μεγάλη λογοτεχνία δεν είναι υπόθεση επιδεξιότητας· γνωρίζει ακόμη ότι το μυθιστόρημα δεν είναι απλώς ένα άθροισμα χαρακτήρων που μετατοπίζονται, εν χώρω και χρόνω, στο πλαίσιο που οροθετεί μια πλοκή. Γι' αυτό και στο «Πυξάρι» -όπως στα περισσότερα σημαντικά σύγχρονα μυθιστορήματα- η «γνωσιακή» θεώρηση του μυθιστορήματος έχει το πάνω χέρι σε σχέση με την ηθική του. Συνάπτοντας εις βάθος τη σύμβασή του με την πραγματικότητα, δεν την αντανακλά, μα τη μεταμορφώνει· δεν αναπαριστά, αλλά σχολιάζει. Και μολονότι σωρεύει αναρίθμητες λυρικές πληροφορίες, μας παραδίδει μια μυθική Ιβηρική -ακριβώς όπως οι Λατινοαμερικανοί παραδίδουν μυθολογημένη τη δική τους γενέθλια γη-, χωρίς καμία διάθεση να την περιγράψει· και μαζί ένα περίτεχνο, λυρικό μυθιστόρημα, που κατορθώνει να μη συντριβεί ούτε από το βάρος των πολλών πληροφοριών του ούτε από την επιδεξιότητα του συγγραφέα του.

Η μετάφραση της Χριστίνας Θεοδωροπούλου είναι αψεγάδιαστη. Εχοντας να παλέψει μ' έναν μακροπερίοδο, συχνά ασύντακτο και δαιδαλώδη και, πάντως, έρρυθμο πεζό λόγο, κατόρθωσε να διαφυλάξει το σημαντικότερο συστατικό του: το λυρισμό του.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 29/04/2004