Η ανάποδη των ανθρώπων

«Από την πλευρά εκείνων που κατέχουν τη μαεστρία του λόγου, ίσως μοιάζουμε με μουγγούς που εκφράζονται με παράξενα νεύματα - μια σχεδόν ιδιωτική γλώσσα εικόνων. Από την πλευρά των μουγγών, είμαστε μουγγοί που κατάφεραν να μιλήσουν». Αυτή η απόφανσή του Εουτζένιο Μπάρμπα για τον ίδιο και τη θεατρική του ομάδα "Όντιν Τεάτρετ", όσο δούλευαν απομονωμένοι στην επαρχιακή πόλη Χολστερμπρό της Δανίας, ισχύει και στην περίπτωση του Κωστή Παπαγιώργη: Κατάφερε να μιλήσει γράφοντας. Αλλά οι κατέχοντες, δύσπιστοι, βυσσοδομούν: «Πατέρα, έγινα συγγραφέας», είπε στον δημοδιδάσκαλο πατέρα του κρατώντας το πρώτο βιβλίου του ανά χείρας. «Πώς μπορεί να γίνει συγγραφέας ένα παιδί που έκανε τόσα ορθογραφικά λάθη στο σχολείο;» απάντησε εκείνος. Όμως ο Κωστής δεν ξανάχασε τη μιλιά του...

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Είναι άραγε τυχαίο που η συζήτηση αυτή του Παπαγιώργη ξεκινάει με τη γενεαλογία του; Για τον πνευματικό άνθρωπο, και την ελευθερία του, τα παιδικά χρόνια τοκίζονται με πανωτόκια και, συνήθως, εξαργυρώνονται με τυπωμένες σελίδες. Πληγές και τραύματα, χαρές και ανταμοιβές πολλαπλασιάζονται, για να διασταλούν αργότερα -αναπόφευκτα παραμορφωμένες- κάτω από το φακό της συγγραφικής συνείδησης.

Για τη σχέση που συνδέει το εργαστήριο ενός συγγραφέα με το έργο του έχουν γραφτεί πολλά. Λιγότερα έχουν γραφτεί για τη σχέση τού απολύτως ιδιωτικού λόγου με το έργο αυτό, για όλο εκείνο το ψυχοβιωματικό υπόστρωμα που δρα καθοριστικά στη διαμόρφωση του καλλιτεχνικού αποτελέσματος. Και αν η, παλαιά και αυστηρή, φιλολογική άποψη που ήθελε όλα να κρίνονται από το τετελεσμένο έργο φαντάζει σήμερα υπέρ το δέον άκαμπτη, άλλο τόσο δεν θα πρέπει να μας παρασύρει ο εκπεφρασμένος λόγος (δηλαδή δημοσιοποιημένος, δηλαδή λόγος που έχει αποκτήσει τουλάχιστον έναν ακροατή, πράγμα που τον διαστέλλει διά παντός από τον ενδιάθετο, μύχιο λόγο του συγγραφέα, όπου μαίνεται το λογοτεχνικό παιχνίδι) σε κρίσεις και συμπεράσματα σχετικά με την αξία του έργου, αλλά μόνο να μας καθοδηγεί -συχνά πολύτιμος οδοδείκτης- στην κατανόηση των εξωκειμενικών προϋποθέσεων του κειμένου.

Με την έννοια αυτή δεν είναι χωρίς ενδιαφέρον η συνομιλία, υπό τη μορφή συνεντεύξεων, του Κωστή Παπαγιώργη με τον Κωνσταντίνο Θεμελή, με τον εύγλωττο τίτλο και τον πιο εύγλωττο υπότιτλο.

Ο Κ. Π. έχει μια εκδηλωμένη μανία που διατρέχει όλο το έργο του: θιασώτης της αρχαίας δυϊστικής διάζευξης ανάμεσα στο Καλό και το Κακό (όλος του ο στοχασμός θα μπορούσε να είναι η προσπάθεια για μια αυθεντική ερμηνεία αυτού του διλήμματος και των όρων υπό τους οποίους αυτό τίθεται στην καθημερινότητα), μεταφράζει το άπαν σχεδόν της ανθρώπινης δραστηριότητας από την ανάποδη: το τελειωμένο καλλιτεχνικό αποτέλεσμα συναρτάται πάντα, κατά τρόπο σχεδόν μοιραίο, με τις βιοτικές προϋποθέσεις που το παρήγαγαν, και δη με όσες από αυτές είναι χρωματισμένες με αρνητικό πρόσημο.

Ταυτόχρονα όμως, καθώς διαθέτει το αντίστοιχο ένστικτο, κατορθώνει να φέρει εις πέρας αυτό που είναι η πραγματική δουλειά του συγγραφέα, και κρατάει μια ολόκληρη ζωή: να χαρτογραφήσει έναν εσωτερικό χώρο (και αυτή η σχεδόν αυτοβιογραφική συνομιλία το επιβεβαιώνει), ορίζοντάς τον και με κιγκλιδώματα αν χρειαστεί, χώρο που δεν τον ορίζει η γεωμετρία, αλλά μια ντελικάτη ψυχική διαδικασία, που την ίδια στιγμή τον φέρνει κοντά αλλά και τον απομακρύνει από τους ανθρώπους, ενώ ταυτόχρονα του χαρίζει ένα καθεστώς εσωτερικής ελευθερίας -απαραίτητη προϋπόθεση της γραφής-, μολονότι δεν είναι απαλλαγμένος από λογής δουλείες.

Στη συνομιλία αυτή θίγονται όλα τα ζητήματα που κατά καιρούς έχουν απασχολήσει τον Κ.Π.: από τον Ντοστογέφσκι και τον Παπαδιαμάντη ώς τον Ομηρο, τους ξυλοδαρμούς, την αντρική φιλία, το αγοραφοβικό σύνδρομο και την Εθνεγερσία, μια σταθερή γραμμή συνέχει τον προβληματισμό του συγγραφέα: πώς το Κακό, στην ευρύτερη εκδοχή του, βλαστάνει στους ανθρώπους και πώς το βιοτικό αυτό γεγονός μετατρέπεται σε όρο της πνευματικής (λογοτεχνικής ή άλλης) δημιουργίας.

Ετσι, αποκτά νόημα και η εδραία, απ' ό,τι φαίνεται, πεποίθηση του Κ.Π. ότι «σε όλα τα γλυκά όνειρα του ατόμου διαπράττονται εγκλήματα». Κι όχι μόνο στα όνειρα, θα προσθέταμε εμείς. Φανταστικοί διάλογοι, γλυκές εκδικήσεις, επιβραβεύσεις και αποδοχές που διαρκώς αναβάλλονται, κατακτήσεις γυναικών που δεν έγιναν ποτέ, όλα συνθέτουν μια παράλληλη φανταστική αφήγηση στις ζωές των ανθρώπων, δικαιωμένες εκδικήσεις μιας διαρκώς αδικαίωτης, άπληστης ύπαρξης.

Ειδικά, μάλιστα, σε ό,τι αφορά τους συγγραφείς, αυτούς τους προνομιούχους σκλάβους της αφήγησης, το Κακό (στη στενότερη εκδοχή του τραύματος ή της πληγής) μοιάζει να παίζει ιδρυτικό ρόλο στην εν γένει αφηγηματική τους λειτουργία. Το παράδειγμα του Γκολιάντκιν από τον Ντοστογιέφσκι, που περιέχεται στο βιβλίο, είναι εξαιρετικά εύγλωττο...

Μπορεί κανείς να διαφωνεί σε επιμέρους σημεία του βιβλίου, όπως, π.χ., με την άποψη του Κ.Π. για την ακριβή φύση, αλλά και τις συνέπειες του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα που οδήγησε μια δράκα βουκόλους σε καθεστώς ελευθερίας και εθνικής δικαίωσης. Ομως, δεν είναι αυτό που έχει σημασία. Σημασία έχει πως ο Παπαγιώργης, ακόμη και οιονεί αυτοβιογραφούμενος, δεν παραλείπει να εκδηλώσει την πιο χαρακτηριστική αρετή του: να αντλεί από την πραγματικότητα όλα εκείνα τα στοιχεία που τρέφουν τη συγγραφική συνείδηση. Και αν η συνείδηση της πραγματικότητας δεν είναι από μόνη της αρκετή για να καταστήσει κάποιον συγγραφέα, ο Κ.Π. γνωρίζει τι πρέπει να κάνει: καταφεύγει, όπως οι περισσότεροι αυθεντικοί συγγραφείς, στη συνείδηση της συνείδησης αυτής της πραγματικότητας.

Η «Ανάποδη των ανθρώπων» αποτελεί όμως κάτι παραπάνω από την απλή καταγραφή μιας συγγραφικής περίπτωσης: καταδεικνύει -με λόγο ιδιωτικό και μιλημένο- πώς ο βιωμένος χρόνος και χώρος μετατρέπονται, μέσω μιας απολύτως εκλεκτικής διαδικασίας, σε σύμβολο και, εντεύθεν, σε λογοτεχνία. Γιατί, ας μην το ξεχνάμε, ο Παπαγιώργης είναι μία από ελάχιστες περιπτώσεις (αν η ρύμη του γραπτού λόγου δεν μας σπρώχνει σε ουσιώδεις παραλείψεις) στη σύγχρονη ελληνική σκηνή που καταφέρνει να κάνει λογοτεχνία χρησιμοποιώντας σχεδόν όλα τα μη λογοτεχνικά μέσα.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 13/06/2003