Για μια συντροφιά ανάμεσά μας

1794 στην παροικία των Γραικών στη Στεφανόπολη, στα μακρινά Καρπάθια.

Ένας άρχοντας, έμπορος Γραικός και χήρος, στην κορυφή της δημιουργικότητάς του, τα έχει όλα. Όνομα τρανταχτό, ευτυχισμένη οικογένεια, αξιοζήλευτη περιουσία.
Στον απόηχο της Γαλλικής Επανάστασης, δίχως να φταίει η ίδια, θα του ανατραπούνε όλα. Τα δυο παιδιά του θα τον εγκαταλείψουνε, καθένα με το δικό του τρόπο. Η θυγατέρα για την Κέρκυρα, ο γιος για το Παρίσι. Τα οικονομικά του θα χαθούν από τη μια στιγμή στην άλλη. Το όνομα και η τιμή του θα απειληθούν πρώτη φορά στη συνετή και βέβαιη πορεία της ζωής του.
Όμως, μια χήρα γοητευτική τον έχει βάλει προ πολλού στο μάτι. Τα πράγματα μπερδεύονται. Δρόμοι ζωής, ιδανικά, περιουσίες, επιθυμίες και αποφάσεις, ένα πρωτόγνωρο κουβάρι.
Με τη δύναμη του νου, τη γλώσσα της καρδιάς κι ένα μειδίαμα των ηρώων, οι ζωές τους ισορροπούν αλλού κι αλλιώς, σαν να ΄χει αλλάξει ο κόσμος όλος.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Με την τριλογία του «Η Αναζήτηση» (1998), «Η Ανατροπή» (2000) και «Η Αναλαμπή» (2003) ο Νίκος Θέμελης ολοκλήρωσε έναν κύκλο περιδιάβασης στην οικονομική και κοινωνική ζωή του ελληνισμού εντός και εκτός της χώρας (από τη Δυτική Μακεδονία, τη Θεσσαλονίκη, τη Μυτιλήνη και την Αθήνα ώς τη Μικρά Ασία και την Οδησσό ή την Τεργέστη), όπως διαμορφώθηκε κατά τη διάρκεια των αρχών του 20ού αιώνα. Κι αν στα δύο πρώτα τμήματα της τριλογίας εκείνο που κυριαρχεί στη δράση είναι το πρότυπο ενός θεληματικού και γεμάτου δημιουργικές ικανότητες άντρα (του Νικόλα στην «Αναζήτηση» και του Θωμά στην «Ανατροπή») στο τελευταίο της κομμάτι τα πρόσωπα του Διαμαντή, του Στέφανου και του Δημητράκη αναλαμβάνουν έναν αρκετά διαφοροποιημένο ρόλο μια και οδηγούνται εκόντα άκοντα στη ματαίωση των στόχων τους και στην υποχώρηση των φιλοδοξιών τους υπό την πίεση ενός περιβάλλοντος από το οποίο δραπετεύουν βαθμιαία όλες οι ελπίδες και προοπτικές. Ο αστισμός πάνω στην καλύτερη και την πιο παραγωγική του ώρα μέσα από την κινητοποίηση των Ελλήνων στον ευρύτερο ευρωπαϊκό περίγυρο στην «Αναζήτηση» και στην «Ανατροπή», ο αστισμός μπροστά στα ποικίλα πολιτικά αδιέξοδα και τις πολύμορφες ιστορικές διαψεύσεις της ελληνικής κοινωνίας στην «Αναλαμπή».



Υπό τη σκέπη της Γαλλικής Επανάστασης και του Διαφωτισμού



Με το τέταρτο μυθιστόρημά του «Για μια συντροφιά ανάμεσά μας» ο Θέμελης φαίνεται πως εγκαταλείπει οριστικά τον κύκλο της τριλογίας του. Κι αν με το καινούργιο του βιβλίο ο συγγραφέας επιστρέφει για μία ακόμη φορά στο ιστορικό μυθιστόρημα, οι ομοιότητες με τα προηγούμενα έργα του τελειώνουν εδώ. Ο ιστορικός χρόνος μετατοπίζεται τώρα στα τέλη του 18ου αιώνα και στα χρόνια του Διαφωτισμού, της Γαλλικής Επανάστασης και του Ροβεσπιέρου. Οσο για τους τόπους, τα γεγονότα τοποθετούνται στα Καρπάθια, την Κέρκυρα και τη Βιέννη μιας περιόδου η οποία μολονότι νιώθει αρκετά ανήσυχη με όσο κοσμοϊστορικά λαμβάνουν χώρα στο κέντρο των επαναστατικών μεταβολών, στο Παρίσι, δεν αισθάνεται παρά μόνο έμμεσα την επίδρασή τους στην καθημερινότητά της.

Τρεις είναι οι ιστορίες τις οποίες στήνει σε ένα τέτοιο πλαίσιο στο μυθιστόρημά του ο Θέμελης. Και καθεμιά από αυτές τις ιστορίες αντιστοιχεί σ' έναν γεωγραφικό, αλλά και κοινωνικό ή πολιτικό χώρο, ο οποίος είτε έρχεται σε αντίθεση με τις προσδοκίες και τις επιλογές των πρωταγωνιστών, που θέλουν με κάθε τρόπο να ακολουθήσουν τη δική τους μοίρα και να προσδιορίσουν χωρίς άνωθεν ελέγχους την ταυτότητά τους, είτε αποδεικνύεται εξαιρετικά δύσκολο να ταιριάξει με ορισμένες ιδιαίτερα κρίσιμες καταστάσεις της ζωής τους. Στα Καρπάθια, ο Θεοφάνης προσπαθεί να αντιμετωπίσει το φευγιό της κόρης του στην Κέρκυρα και του γιου του στη Βιέννη με έναν γάμο ο οποίος θα του προσφέρει μια πρωτόφαντη τρυφερότητα και ασφάλεια: το εμπόριο και τα σχέδιά του για τη μετάδοση της ελληνικής γλώσσας στις επόμενες γενιές των Γραικών θα μπουν σε δεύτερο πλάνο όταν θα κληθεί να αντιμετωπίσει τα γεράματα και τη μοναξιά. Στην Κέρκυρα, η κόρη του Θεοφάνη, η Ζωή, και ο γιος ενός ξεπεσμένου τοπικού αριστοκράτη, ο Βίκτωρ, θα αγνοήσουν τις οικογένειές τους όταν οι τελευταίες δεν θα καταφέρουν να τα βρουν στα οικονομικά και θα παντρευτούν προκειμένου να ζήσουν ολοκληρωμένα τον τρελό έρωτά τους. Στη Βιέννη, τέλος, ο γιος του Θεοφάνη, ο Νεόφυτος, θα απελευθερωθεί από τους στενούς εμπορικούς ορίζοντες του πατέρα του και θα αφιερώσει όλες του τις δυνάμεις στον ενημερωτικό αγώνα των ελλήνων τυπογράφων στην Αυστρία.



Τα πρόσωπα και οι ιδέες



Ο Θέμελης χρησιμοποιεί για άλλη μια φορά την καθιερωμένη, ευθύγραμμη και χωρίς καμιάν εσωτερική περιπλοκή ρεαλιστική αφήγησή του, κινεί με άνεση και πειστικότητα τα πρόσωπά του στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ξέρει να στήνει ικανοποιητικά το σασπένς της πλοκής του (κρέμεται συχνά κανείς από τα χείλη τού αφηγητή περιμένοντας να μάθει τι θα συμβεί παρακάτω) και αναπαριστά μέσα από ένα πλήθος καλά μελετημένων λεπτομερειών τις καθημερινές έγνοιες των ηρώων του. Θέλω επίσης στο σημείο αυτό να τονίσω πως οι πρωταγωνιστές του Θέμελη έρχονται ωραία σε επαφή με τον τεράστιο αναβρασμό της εποχής τους τόσο στο επίπεδο των ιδεών όσο και σε εκείνο της πολιτικής πράξης: οι γραμμές μέσω των οποίων συνδέονται με τα συλλογικά φαινόμενα του καιρού τους είναι, όπως το σημείωνα και προεισαγωγικά, λεπτές, καθώς και τοποθετημένες μονίμως σε τεθλασμένη τροχιά. Το πνεύμα της εκκοσμίσκευσης και της βαθμιαίας μεταγωγής σε μιαν εντελώς διαφορετική πολιτικο-κοινωνική τάξη, που κατά τη διάρκεια του ερχόμενου αιώνα θα αλλάξει συθέμελα την Ευρώπη, δεν εμφανίζεται ποτέ στη σκηνή των αφηγηματικών γεγονότων κυριαρχικά, ισοπεδώνοντας με τη βαριά παρουσία του την ατομικότητα των προσώπων. Παραμένει, αντιθέτως, πάντα στο βάθος και υπό σκιάν, χωρίς, παρ' όλα αυτά, να χάνει την ένταση και τη σημασία του ή, χειρότερα, να μεταπίπτει σε τυχαία αφορμή και απλό διάκοσμο. Οι ιδέες βρίσκονται στο μυθιστόρημα του Θέμελη σταθερά πίσω από τις αποφάσεις των πρωταγωνιστών -όχι, όμως, ως υπερκείμενοι και αφηρημένοι όγκοι, αλλά ως ολοζώντανα και σε αδιάκοπη κίνηση κύτταρα, που πλάθουν συνεχώς από την αρχή τα συναισθήματα και τις συνειδήσεις τους.

Κλείνοντας, δεν βρίσκω άστοχο να σημειώσω πως ένα στοιχείο το οποίο κοιτάζει κανείς με κάποια επιφύλαξη στο «Για μια συντροφιά ανάμεσά μας» είναι η σχηματικότητα και το στερεότυπο χτίσιμο των μυθιστορηματικών χαρακτήρων, που μοιάζουν κάποτε να χαρίζουν την προσωπικότητά τους στον κοινωνικό τύπο τον οποίο καλούνται να εκπροσωπήσουν. Η μαγεία, παρόλα αυτά, της αφήγησης του Θέμελη δεν επιτρέπει στον αναγνώστη να μείνει για πολύ έξω από το παιχνίδι και εξασφαλίζει σε τελευταία ανάλυση τις καλύτερες εντυπώσεις.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/07/2005