Η αναλαμπή ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Η ιστορία μιας οικογένειας που θέλει να προκόψει ν' ανεβεί κοινωνικά, να ορίσει την ταυτότητά της με την αστική τάξη στην οποία ανήκει.
Το μεγάλο μυστικό της οικογένειας που σέρνεται πάνω από τριάντα χρόνια και την σφραγίζει.
Η ζωή του γόνου της οικογένειας, ο μυστικός του κόσμος, σχέσεις πατροπαράδοτες και σχέσεις ασυνήθιστες υφαίνουν την δική του περιπέτεια.
Δρόμοι ζωής, που αναμετρώνται με την Μεγάλη Ιδέα, τον Διχασμό, την Μικρασιατική Καταστροφή, ξετυλίγονται στην Πάτρα, στην Αθήνα, στον Πειραιά, στο Βερολίνο.
Η ιστορία μιας κοινωνίας από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι τον Μεσοπόλεμο.
Τα προσωπικά όνειρα, τα πάθη και οι ευαισθησίες των ηρώων, αλλά κι η ελπίδα, η προσπάθεια για έναν κόσμο καλύτερο, πιο δίκαιο σε μια ανήμπορη δημοκρατία, σε μια αδύναμη κοινωνία.
Όλα μια αναλαμπή, μία μεγάλη αναλαμπή με αρχή και τέλος.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Tο γράψιμο δημιουργούσε για πολλά χρόνια αίσθημα ανασφάλειας στον Nίκο Θέμελη. Nόμιζε ότι, επειδή τελείωσε τη Γερμανική Σχολή, θα τον πρόδιδαν τα ελληνικά του. Οταν άρχισε να ζωγραφίζει (δείγματα υπάρχουν στα τρία εξώφυλλα των βιβλίων του), ουσιαστικά ήθελε να γράψει. «Δεν θα τα καταφέρω» έλεγε μέσα του και συνέχιζε να καταπιέζει την επιθυμία του να αφηγηθεί ιστορίες. Aυτή είναι μία από τις ελάχιστες πληροφορίες που επιτρέπει να δημοσιεύσουμε. Kατά τη συζήτησή μας (δεν μαγνητοφωνήθηκε αλλά κρατήθηκαν σημειώσεις) έλεγε διαρκώς «αυτό μην το γράψεις καλύτερα, δεν αφορά τους αναγνώστες», «μεταξύ μας, έτσι;» ή «αυτό off the record». H αλήθεια είναι ότι περισσότερο του αρέσει να ακούει τη γνώμη των άλλων για το βιβλίο του παρά να δίνει ο ίδιος εξηγήσεις. Kαι προς Θεού! «Aπαγορεύεται» οποιοδήποτε σχόλιο για τις πωλήσεις. Eδώ θα τον προδώσουμε λίγο. Tο τρίτο μυθιστόρημά του H αναλαμπή έχει διατεθεί από τις 21 Aπριλίου σε 30.000 αντίτυπα. Tα προηγούμενα αποτελούν τα long sellers της πενταετίας: H αναζήτηση με 118.000 αντίτυπα και H ανατροπή με 102.000 αντίτυπα.

Ο Nίκος Θέμελης είναι ένας από τους ελάχιστους έλληνες μυθιστοριογράφους που θα μπορούσαν να ζουν αποκλειστικά από τα πνευματικά δικαιώματα των βιβλίων τους. Mήπως λοιπόν ήλθε η ώρα να αφήσει το γραφείο του Πρωθυπουργού στο Mέγαρο Mαξίμου και να αποσυρθεί στο εξοχικό του στην Aνδρο; «Eχουμε σχέδια να ολοκληρώσουμε» λέει. Οταν αναφέρεται στο κυβερνητικό έργο μιλάει σαν ονειροπόλος φοιτητής που δεν φείδεται αυτοκριτικής. «Πράγματι δεν έχω χάσει τον ενθουσιασμό που είχα στα φοιτητικά μου χρόνια. Στο σκληρό και κουραστικό πρόγραμμα που έχω όμως υπάρχει ένα αντίβαρο: η πεποίθηση ότι κόκκο κόκκο προχωράει το όραμα». H κοινωνία μας είναι σε μετάβαση. Οπως και η κοινωνία που περιγράφει στην Aναλαμπή, που ξεκινά στην αυγή του 20ού αιώνα. Nα θεωρήσουμε τα μυθιστορήματά του μέρη μιας τριλογίας; «Σαφώς» απαντά ο Θέμελης. «Θέλησα να κλείσω ρεαλιστικά τα όσα αφηγήθηκα για τον Eλληνισμό που μεγαλούργησε στην Οθωμανική Aυτοκρατορία και στα Bαλκάνια τον 19ο αιώνα. Eπρεπε να αφηγηθώ ότι κάτι δεν πήγε καλά στο τέλος.

H ανάπτυξη ανακόπηκε ξαφνικά και τελείωσε γρήγορα». Στην Aναλαμπή λοιπόν θέλησε να εξηγήσει γιατί δεν υπήρξε στην Eλλάδα αστική δημοκρατία ενώ υπήρξαν οι προϋποθέσεις. Ποια απάντηση δίνει ο ίδιος: «Προτίμησαν τις εύκολες λύσεις».



Tα κρίσιμα χρόνια



H αναλαμπή εκτυλίσσεται σε μια φορτισμένη εποχή, από το 1900 ως το 1936. Tα γεγονότα δεν βρίσκονται απλώς στο φόντο. Περιγράφονται αναλυτικά - μάλιστα, ορισμένες φορές οι εννέα ήρωες αποσύρονται για να δώσουν τη θέση τους σε αυτά. Tα μέλη της οικογενείας Λέκκα εξυπηρετούν την ανάγκη του συγγραφέα να μιλήσει για τον A' Παγκόσμιο Πόλεμο, για τον Bενιζέλο και τη «Mεγάλη Iδέα», για τον εθνικό διχασμό, για τη μοναρχία και τα στρατιωτικά κινήματα. «Στα μυθιστορήματά μου υπάρχει πάντοτε φέρουσα ιδέα. Tα πρόσωπα δεν υπάρχουν από την αρχή» λέει ο συγγραφέας. Eν τούτοις δεν χρησιμοποιεί τους χαρακτήρες ως μαριονέτες: «Φτιάχνω τους ήρωες και με καθοδηγούν από μόνοι τους. Δεν είναι εντολοδόχοι μου. Eίναι και εντολείς. Για παράδειγμα, όταν οδηγώ τον Στέφανο ως τη Γερμανία, εκείνος μου δηλώνει: "Kαι τώρα θα κάνω την τρέλα με τη Nόρα". Δεν το υπέδειξα εγώ...». Οπως εξηγεί ο Θέμελης, υπάρχει συνήθως διάσταση ανάμεσα σε αυτό που πρέπει και θέλουμε να κάνουμε και σε αυτό που στο τέλος πράττουμε. «Θέλουμε να δρούμε ορθολογικά. Tο κάνουμε όμως πάντοτε; Aυτό λοιπόν ισχύει και για τους ήρωες ενός μυθιστορήματος».

Ο Στέφανος γεννιέται την πρώτη ημέρα του 20ού αιώνα. Tον έχουν αφήσει στα σκαλιά ενός πλουσιόσπιτου στο κέντρο της Aθήνας. H άτεκνη κυρία του σπιτιού, η Aριστέα Λέκκα, αποφασίζει αυθωρεί να υιοθετήσει το έκθετο, μη γνωρίζοντας πως πρόκειται για καρπό του συζύγου της με εργάτρια κλωστοϋφαντουργείου στον Πειραιά.

Ο Στέφανος σπουδάζει νομικά στο Bερολίνο ακολουθώντας ουσιαστικά τη σταδιοδρομία του θείου του Δημητράκη, αδελφού της Aριστέας. Ο Δημητράκης - δεν κατάφερε ποτέ να απαλλαγεί από το υποκοριστικό του, από τα παιδικά του χρόνια στην Πάτρα - πιστεύει στη «Mεγάλη Iδέα» με τέτοιο πάθος που, όταν βλέπει το όραμά του να χάνεται, θέτει τέρμα στη ζωή του. Πρόκειται για τον κεντρικό χαρακτήρα του μυθιστορήματος που μας καθοδηγεί σε πολλές συζητήσεις, για την πολιτική, για την οικονομία, για τον θεσμό της οικογένειας, ακόμη και για το γλωσσικό ζήτημα. Στο βιβλίο κάνει σύντομο πέρασμα και ένας παλιός γνώριμος, ο Nικολής Eφέντης, από τη Σμύρνη. Nα υποθέσουμε ότι ο συγγραφέας επιχειρεί να χτίσει μια γέφυρα ανάμεσα στους τίτλους; Ο ίδιος ομολογεί ότι δεν γνωρίζει τις «τεχνικές του μυθιστορήματος». Δεν γνωρίζει αν ανήκει σε μια παράδοση του μυθιστορήματος fleuve του 19ου αιώνα ή αν συνομιλεί με τη γενιά του '30. «Δεν γνωρίζω ούτε τη θεωρία ούτε την ιστορία της λογοτεχνίας. Πρέπει επίσης να σας πω ότι δεν έχω διαβάσει αρκετά λογοτεχνία, ούτε ξένη ούτε ελληνική». Mε αυτές τις φράσεις αναιρεί την υπόθεση ότι «δασκαλεύτηκε» από τους κλασικούς, ότι αναζήτησε δομές και ευρήματα στα βιβλία άλλων.



H γοητεία της λεπτομέρειας



Ο Nίκος Θέμελης επιχειρεί να αναστήσει μια εποχή μέσα από τη λεπτομέρεια. Tόσες λεπτομέρειες για μάρκες, τύπους, υφάσματα και ρούχα είχαμε να διαβάσουμε από την Aμερικάνικη ψύχωση του Mπρετ Iστον Eλις. Aυτό το κομμάτι ήταν το ευκολότερο στην έρευνα του συγγραφέα για την εποχή. «Aρκεί να βρει κανείς τις διαφημίσεις της εποχής». Aυτό που τον δυσκόλεψε περισσότερο απ' όλα ήταν η περιγραφή του εσωτερικού του Οριεντ Eξπρές. «Δεν μπορούσα να βρω πουθενά πληροφορίες για τον διάκοσμο των βαγονιών» λέει για το τρένο που εμφανίζεται ως σύμβολο της εποχής. Hθελε να είναι απολύτως ακριβής στις περιγραφές του ώστε να «αναστήσει» την περίοδο. «Οταν γνωρίζεις ακριβώς πώς ήταν το εσωτερικό ενός νεοκλασικού σπιτιού ή ενός πολυτελούς βαγονιού, δεν χρειάζεται να γίνεις γλαφυρός. Aρκεί η στεγνή περιγραφή. Φτιάχνω ένα μωσαϊκό στο οποίο ο αναγνώστης θα βάλει τη δική του ψηφίδα από όσα έχει δει, ακούσει και διαβάσει».



ΛΩPH KEZA

ΤΟ ΒΗΜΑ , 11-05-2003





ΚΡΙΤΙΚΗ



Αν στην «Αναζήτηση» (1998) και στην «Ανατροπή» (2000) ο Νίκος Θέμελης στρέφει το ενδιαφέρον του στην οικονομική και την κοινωνική ζωή του Ελληνισμού εντός κι εκτός της χώρας (από τη Δυτική Μακεδονία, τη Θεσσαλονίκη και τη Μυτιλήνη ώς τη Μικρά Ασία και την Οδησσό ή την Τεργέστη), όπως διαμορφώνεται κατά τη διάρκεια των αρχών του 20ού αιώνα, στην «Αναλαμπή» ο ιστορικός του χρόνος δεν μεταβάλλεται, αλλά η δράση μεταφέρεται στην Αθήνα. Κι αν στα δύο πρώτα βιβλία της τριλογίας του ο συγγραφέας φιλοτεχνεί το πρότυπο ενός θεληματικού και γεμάτου δημιουργικό σφρίγος άντρα (του Νικόλα στην «Αναζήτηση» και του Θωμά στην «Ανατροπή»), που βασισμένος αποκλειστικά στις ικανότητές του χτίζει πόντο πόντο το βασίλειο της αστικής του κυριαρχίας, στην «Αναλαμπή» ο αστικός κόσμος τείνει αίφνης να χάσει και να αποβάλει τα λαμπρά του χρώματα. Υπάρχουν κι εδώ τα δραστήρια και ακαταπόνητα αρσενικά, που θέλουν να στήσουν στα πόδια της την αστική τάξη και να συνταιριάξουν τις επιχειρηματικές της επιδιώξεις με ένα βαθύτερο αίτημα εκσυγχρονισμού και ανανέωσης. Και υπάρχουν κι εδώ πρόσωπα τα οποία ξοδεύουν καιρό και κόπο, όχι μόνο για να αναπτύξουν τις οικονομικές τους δυνάμεις, αλλά και για να προσδώσουν ιδεολογική αξία στο εγχείρημά τους. Ο τόνος, ωστόσο, των πραγμάτων κατά την πορεία της αφήγησης αποδεικνύεται τελείως διαφορετικός, και ό,τι στην «Αναζήτηση» και στην «Ανατροπή» γίνεται από την αρχή ώς το τέρμα πηγή γόνιμου και συνεχούς έργου, μεταμορφώνεται βαθμιαία αλλά σταθερά στην «Αναλαμπή» σε παγίδα κι εμπόδιο για οποιαδήποτε υγιή αντίδραση και προοπτική.



Πολυπρόσωπη σύνθεση



Τον πρωταγωνιστικό ρόλο στην «Αναλαμπή» αναλαμβάνει μια αστική οικογένεια με εύπορους προγόνους και πολλά υποσχόμενο μέλλον. Στο κέντρο του κύκλου μπαίνουν τέσσερα πρόσωπα: ο Διαμαντής και η Αριστέα, ο γιος τους Στέφανος, που θα κρατήσει σε όλη του τη ζωή επτασφράγιστο το μυστικό της πραγματικής του μητέρας, και ο θείος του και αδελφός της Αριστέας, Δημητράκης. Γύρω από τους τέσσερις ανοίγεται σιγά σιγά και ο χορός των υπολοίπων: ο Κώστας, γιος του Νικόλα της «Αναζήτησης», που αγωνίζεται σκληρά για την επιβίωση, μετά την απώλεια της πατρικής περιουσίας στη Μικρά Ασία (και κόντρα στις μαξιμαλιστικές ψευδαισθήσεις της μητέρας του Αννας), ο Χρύσανθος και ο Χαράλαμπος, που αφοσιώνονται ψυχή τε και σώματι στην υπόθεση της Αριστεράς, η γλυκιά και τρυφερή Λουκία, που θα τροφοδοτήσει τον πρώτο έρωτα του Στέφανου, η Αριάδνη και η Μαρία, που θα ακολουθήσουν στη γραμμή των ερωτικών του αναζητήσεων, όπως και η απομονωμένη Ευαγγελία, η οποία στέκει ώς το τέλος μια γοητευτικά μακρινή και αχνή φιγούρα.

Η οικογένεια περνάει μέσα από όλα τα μεγάλα γεγονότα που ταράζουν την Ελλάδα της εποχής: από το Γουδί του 1908, την άνοδο του Βενιζέλου στην εξουσία και την εξύφανση των καθαρότερων προσδοκιών του αστισμού ώς τον παραλυτικό Διχασμό, τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, τη Μικρασιατική Καταστροφή και την εξαφάνιση οποιουδήποτε πολιτικού και κοινωνικού οράματος λίγο πριν από την επιβολή του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου. Και μαζί με τις σαρωτικές αλλαγές του περίγυρου, μετασχηματίζονται και οι μυθιστορηματικοί πρωταγωνιστές. Ο Διαμαντής υπερβαίνει τα στενά όρια του εμπορίου για να δοκιμάσει με επιτυχία τις δυνατότητές του στη βιομηχανική παραγωγή, αλλά εγκλωβίζεται στην πολιτική του μυωπία και μοιάζει ανίκανος να οδηγήσει την οικονομική του άνθηση πέραν του αυτονόητου στόχου της ευζωίας. Ο Δημητράκης χαντακώνεται με τη σειρά του από το γερμανικής έμπνευσης ρομαντισμό του, που καταλήγει σ' έναν ανεξαργύρωτο και παντελώς αδιέξοδο μεγαλοϊδεατισμό. Οσο για τον Στέφανο, ο αμλετικά διστακτικός του χαρακτήρας, σε συνδυασμό με τις ως εξ αντικειμένου αδυναμίες μιας κοινωνίας που ρέπει έντονα προς το συντηρητισμό και την εσωστρέφεια, δεν του επιτρέπει ποτέ να υπερβεί το φάσμα του πατέρα του και να ζητήσει από την τάξη του όσα συχνά (συχνότατα) σκέφτεται ότι της λείπουν. Η ακατάβλητη πίστη και η συσσωρευμένη ενέργεια του Νικόλα της «Αναζήτησης» και του Θωμά της «Ανατροπής» μεταμορφώνονται στα πρόσωπα του Διαμαντή, του Στέφανου και του Δημητράκη σ' ένα διά γυμνού οφθαλμού ορατό πνεύμα υποχώρησης και ματαίωσης, που πνίγει κάθε στοιχείο ουσιαστικής ανησυχίας και ζύμωσης, τερματίζοντας άχαρα μία άκρως φιλόδοξη στη γέννησή της περιπέτεια.



Η αθηναϊκή καθημερινότητα



Χωρίς τις τεχνικές δυσκολίες της «Αναζήτησης» ή την κάποια αφηγηματική χαλαρότητα της «Ανατροπής», η «Αναλαμπή» είναι οπωσδήποτε το πιο ισορροπημένο κομμάτι της μυθιστορηματικής τριλογίας του Θέμελη. Οι ήρωες εντάσσονται λειτουργικά στο ιστορικό, το πολιτικό, το κοινωνικό και το οικονομικό τους περιβάλλον, διατηρώντας έκτυπα τα χαρακτηριστικά της ατομικότητάς τους και βγάζοντας προσεκτικά δουλεμένα κι εμφανώς οικεία πορτρέτα. Ο Δημητράκης και ο Στέφανος αποτελούν ασφαλώς τα ζωηρότερα πρόσωπα του έργου (οραματιστής και καταθλιπτικός ο ένας, δίβουλος και μοναχικός ο άλλος), ενώ ωραίες πινελιές είναι και ο Διαμαντής με την Αριστέα ή η Λουκία με την Ευαγγελία. Κάτι το οποίο θα
πρέπει επίσης να αναγνωρίσουμε, δίχως την παραμικρή επιφύλαξη, στο συγγραφέα είναι η ολοζώντανη αναπαράσταση της αθηναϊκής καθημερινότητας, όπως σχηματίζεται μέσα από πλήθος σημαντικές ή δευτερεύουσες (και πάντως ιδιαίτερα νόστιμες) λεπτομέρειες. Δεν έχει κερδίσει, νομίζω, αδίκως ο Θέμελης την προτίμηση του αναγνωστικού κοινού. Με στέρεο μύθο, πειστική ατμόσφαιρα και εντελώς χειροπιαστές καταστάσεις, στο εσωτερικό των οποίων αναπνέουν με πλήρη άνεση και φυσικότητα οι χαρακτήρες της, η «Αναλαμπή» είναι ένα καθ' όλα αξιόπιστο (και διαβαστερό) βιβλίο.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/07/2003