Με την ανάσα της Αθήνας και της Ρώμης

Χωρίς το πνεύμα του Θουκυδίδη ίσως ο Θερβάντες να μην είχε γράψει ποτέ τον Δον Κιχώτη του. Χωρίς τον Ηρόδοτο ο Κάφκα μοιάζει ξεκρέμαστος. Η ανάσα της Αθήνας, έτσι όπως τη ρύθμισε η Ρώμη, υπήρξε η ανάσα μιας παράλληλης πορείας που παρακολουθούσε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό ως τον 20ό αιώνα. Αυτή έδινε τον ρυθμό στην ευρωπαϊκή ευαισθησία, αυτή προγραμμάτισε τη μεγάλη πορεία της καλλιτεχνικής και συγγραφικής δημιουργίας που κάλυπτε την Ιστορία με τη θαλπωρή της σκιάς της.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η αρχαιολογία του ελληνορωμαϊκού πνεύματος αντί να εκλαμβάνεται ως τελεσίδικο memento mori, όπως θα ήθελαν ορισμένοι φανατικοί εξάγγελλοι της ξέφρενης παγκοσμιοποίησης, συνιστά κατά βάθος καίριο τμήμα της οντολογίας του παρόντος. Ο αγώνας για την αλώβητη πρόσβαση στα πετρέλαια της Ασίας και της Αφρικής είναι ισοδύναμος με την αξιοποίηση των ίδιων των πνευματικών μας πηγών: ο παραλληλισμός αυτός ανήκει στο συγγραφέα και συνιστά, όχι ένα φτηνό εύρημα του συρμού, αλλά την αιτία των ίδιων του των διαλογισμών. Η κατάδηλη προοπτική της σελίδας 159 είναι χαρακτηριστική των αιρέσεών του: «Οι αιώνες πέρασαν, όμως οι Ελληνο-ρωμαίοι επιβλήθηκαν ως τα πιο αξιόπιστα στηρίγματα των ευρωπαϊκών ελίτ. Κυκλοφορούν ακόμη ανάμεσά μας, για να μας υπενθυμίζουν ότι ο Οιδίπους δεν είναι μόνον σύμπλεγμα και ότι, στη σκηνή του κόσμου, δεν είναι όλα σχετικά».

Φρονώ ότι ο σκοπός του βιβλίου είναι διπλός. Κατ'αρχάς, και αυτό είναι από θεματολογική άποψη ιδιαίτερα έκδηλο, επανεκτιμώνται τα πολλαπλά οφέλη από την ειλικρινή επαναπροσέγγιση της σχέσης που εξακολουθεί να μας συνδέει με τη ζωτική ιδιαιτερότητα του ελληνο-ρωμαϊκού πολιτιστικού κεκτημένου. Η όλη διαχείριση της ειδικότερης ύλης διερευνάται κατά τρόπο ευσύνοπτο και διεξοδικό. Η εξομολόγηση των ακροτελεύτιων σελίδων επισημαίνει τις κομβικές αφορμές: «Αν είναι κάτι που τρομάζει στη σημερινή Ευρώπη, δεν είναι η πλήξη των Βρυξελλών, ούτε η θεαματική αδυναμία των πολιτικών της. Είναι η συστηματική αποδυνάμωση των πολιτιστικών της αντισωμάτων, η απονέκρωση μιας ευαισθησίας η οποία, ώς τον 20ό αιώνα, συνόδευε την ύπαρξή του. Εκεί αποδίδονται η συστηματική συρρίκνωση των κλασικών σπουδών, η εξίσου συστηματική απαξίωση των πνευματικών ιεραρχιών που αυτές επέβαλαν, οι μεταμοντέρνες θεωρίες περί απόλυτου σχετικισμού, που βάζουν τη θεολογική έννοια του απολύτου από το παράθυρο της πολυπολιτισμικής αθωότητας».

Ταυτόχρονα, επιχειρείται μια πληρέστερη κατανόηση του πλέγματος των επαφών του σύγχρονου, αγχωτικού κατά κανόνα υποκειμένου με τη διαχρονική υφή της ελληνορωμαϊκής κληρονομιάς. Η ενδελεχής εμπέδωσή του εξαρτάται, διατείνεται ο Τάκης Θεοδωρόπουλος, από τη δημιουργική πρόσληψη των διδαγμάτων ενός Σωκράτη, ενός Κικέρωνα ή από την αφομοίωση των πορισμάτων της φίλιας προσέγγισης της Ετερότητας, με τον απαράμιλλο τρόπο που μας έδειξε ο Ηρόδοτος. Αλλωστε η τακτική της νηφάλιας ανταλλαγής απόψεων, η «άνευ φθόνου» διαλεκτική, συνετέλεσε αποφασιστικά στην περαιτέρω εξέλιξη των πρωταρχικών πολιτιστικών μορφωμάτων. Σήμερα, έχοντας παραχωρήσει τις περισσότερες φορές βιαίως τη θέση της στη μονολιθικότητα των απανταχού δογμάτων, έχει καταστεί όσο ποτέ άλλοτε αναγκαία προϋπόθεση του ευ ζην. Για να προσαρμοστούμε και πάλι στον αποτελεσματικό, αλλά και ευπρεπή «έλεγχον ονομάτων και λόγων, όψεών τε και αισθήσεων, δι' ερωτήσεων και αποκρίσεων άνευ φθόνου», όπως θέλει η Εβδομη επιστολή (344) του Πλάτωνος, απαιτείται, επιμένει το διαμαρτυρόμενο συγγραφικό εγώ, να αναδιοργανώσουμε επειγόντως τους τρόπους και τα ήθη της ευρωπαϊκής πνευματικής αγοράς.

Αν ο Ηρόδοτος είχε, φέρ' ειπείν, ταξιδέψει στις χώρες του πρωταρχικού Ισλάμ, σε μια φανταστική επανεμφάνισή του, θα μας είχε πληροφορήσει ότι πολλοί εναλλακτικοί μουσουλμάνοι, όπως οι διανοητές θεολόγοι, οι περιώνυμοι Μουταζιλίτες, διέδωσαν κι αυτοί στο χώρο τους την άποψη ότι ο άνθρωπος συνέχεται από το αίτημα της ελευθερίας και του ορθού λόγου. Πρόκειται για ένα ρεύμα οργανωμένης σκέψης, το οποίο εμφανίστηκε λίγο μετά το θάνατο του Μωάμεθ, σηματοδοτώντας, όπως υπογραμμίζει ο καθηγητής Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου του Σίντνεϊ, Τζον Μ. Χόμπσον, στο σύγγραμμά του «Οι ανατολικές ρίζες του δυτικού πολιτισμού», που κυκλοφορεί ήδη από τον «Κέδρο», την κίνηση προς την «ορθολογική ισλαμική θεολογία», γνωστή ως ijtihad. Ετσι «ο κρίσιμος ισχυρισμός του αλ-Ραζί (865-925) ήταν πως ο ανθρώπινος νους μπορεί από μόνος του να κατακτήσει όλη την "αλήθεια" (θρησκευτική και επιστημονική) μέσω του ορθολογικού στοχασμού ή του ορθού λόγου.(...) Παρόμοια, ο Ιμπν Ρουσντ (γνωστός στη Δύση ως Αβερρόης) επέμενε ότι η επιστημονική έρευνα μπορεί να επιτευχθεί μόνον εάν επέλθει ρήξη με το θρησκευτικό δόγμα και ότι η ύπαρξη του Θεού μπορούσε να αποδειχθεί μόνο με ορθολογικό τρόπο.(...)και άλλοι ισλαμιστές φιλόσοφοι και επιστήμονες είχαν βαθιά επίδραση στην αλλαγή του ευρωπαϊκού τρόπου σκέψης. Οι ιδέες τους, αφού αφομοιώθηκαν από τη Δύση, έδωσαν τη δυνατότητα στους Ευρωπαίους διανοητές να κινηθούν πέρα από την υφιστάμενη καθολική πίστη, στην αυθεντία του θείου προς την έννοια του ατόμου ως βασικής μονάδας της κοινωνίας». Τα ίδια θα μας έλεγε ενδεχομένως ο ανοιχτομάτης Ηρόδοτος για το δεκαδικό αριθμητικό σύστημα των Ινδών, το οποίο οι Αραβες διέδωσαν στους «καθυστερημένους Ευρωπαίους (κυρίως μέσω της Κόρδοβα και μετά την πτώση του Τολέδο το 1085 και την κατάληψη της Σαραγόσα από τους Αραγονέζους, το 1118)».

Σε δεύτερο επίπεδο, η μελέτη επιθυμεί να εστιάσει την προσοχή μας στη συγκεκριμένη σημασία που έχει για τον ειδολογικά προωθημένο λόγο η απρόσκοπτη, συνεπής μαθητεία του στην ελληνορωμαϊκή γραμματολογία. Αν όντως «Ο Παρθενώνας είναι, πάνω απ' όλα, τόπος της φαντασίας μας», όπως σημειώνει ο Τάκης Θεοδωρόπουλος στο βιβλίο του «Οι μεταμορφώσεις της κρυφής Ελλάδας» («Ωκεανίδα», 2002), τότε οι δυνατότητες να αντιληφθούμε μέγα μέρος της αλήθειας του κόσμου διά της αναβαθμισμένης γραφής αυξάνουν κατά πολύ, και μάλιστα γεωμετρικά. Εξού και η επιλογική αποστροφή με το συγγνωστό της οίστρο: «Βαδίζω με την ανάσα της Αθήνας και της Ρώμης σημαίνει ότι δέχομαι πως υπάρχει μια διάνοια η οποία συντροφεύει τη δική μου, της δείχνει τα όριά της, κι ότι αυτή η διάνοια είναι κατατεθειμένη στο κεφάλαιο των έργων, κατά συνέπεια κρίνεται την ίδια στιγμή που μας κρίνει. (...) Συνεχίζω να αναπνέω με την ανάσα της Αθήνας και της Ρώμης σημαίνει ότι συνεχίζω να υποστηρίζω την υπαρξιακή διάσταση της καλλιτεχνικής και της λογοτεχνικής δημιουργίας. Κι αυτή η ανάσα στήριξε την ευρωπαϊκή πορεία από τα βάθη του χρόνου».

Εχω κάθε λόγο να πιστεύω ότι ο Τάκης Θεοδωρόπουλος, δόκιμος μέτοχος και της γαλλικής παιδείας, γνωρίζει τα περιλάλητα εγκώμια για την ελληνορωμαϊκή κληρονομιά τόσο της Ζακλίν ντε Ρομιγί όσο και του Ζαν/Πιερ Βερνάν. Και όχι μόνον. Γι' αυτό και δεν αναμασά επιφανή πρότυπα, ούτε βαυκαλίζεται κομίζοντας γλαύκα στο καταταλαιπωρημένο μας άστυ. Η μελέτη του έχει μιαν φρεσκάδα προσωποπαγούς επιχειρηματολογίας κι έναν αναγνωστικό παλμό, ικανό να ταρακουνήσει τους λίαν κακώς εφησυχασμένους.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/10/2006