Το μυθιστόρημα του Ξενοφώντα

Το Μυθιστόρημα του Ξενοφώντα είναι το μυθιστόρημα της εποχής που ο ελληνικός κόσμος πνέει τα λοίσθια. Οι πόλεις επιδίδονται σ' έναν ασταμάτητο πόλεμο μεταξύ τους, ο Πέρσης βασιλιάς παρακολουθεί και παρεμβαίνει, και η Ιστορία εγκυμονεί.
Στην ηττημένη Αθήνα του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο Σωκράτης καταδικάζεται σε θάνατο και μερικά από τα καλύτερα παιδιά της αναρωτιούνται για την αξία της δημοκρατίας, της μεγάλης εφεύρεσης του προηγούμενου αιώνα.
Ο Πλάτων ιδρύει την Ακαδημία, ενώ ο Ξενοφών παίρνει τη δική του μοναχική πορεία. Ωραίος σαν τον Αλκιβιάδη, γόνος της παλιάς καλής Αθήνας, θα γίνει μισθοφόρος του Κύρου πριν τον εξορίσουν οι συμπολίτες του κατηγορώντας τον για φιλολακωνισμό.
Το υπόλοιπο της ζωής του θα το περάσει εξόριστος στην Πελοπόνησσο, γράφοντας ένα έργο που κατάφερε να φτάσει ακέραιο ώς τις μέρες μας. Κι αυτό μοιάζει με θαύμα: χωρίς φιλοσοφική σχολή να τον υποστηρίζει, χωρίς μαθητές να φροντίζουν για την υστεροφημία του, ελλειμματικός φιλόσοφος κατά πολλούς, μειονεκτικός ιστορικός κατ' άλλους, ο Ξενοφών κατόρθωσε να διασχίσει τους αιώνες και να φτάσει ώς το δικό μας παρόν αρθρώνοντας τον μοναχικό του λόγο, διεκδικώντας την ειλικρίνεια αυτής της μοναξιάς που τον κάνει να μοιάζει παράξενα σύγχρονός μας.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ποιος ακριβώς ήταν, πώς πολιτεύτηκε, γιατί έγραψε ό,τι έγραψε, με ποιον τρόπο αντιμετώπισε ή προώθησε τις φιλοδοξίες μιας ολόκληρης ζωής, αλλά και ποια στοιχήματα μπόρεσε να πει στον τελικό απολογισμό πως έφερε επιτυχώς εις πέρας ένας από τους διασημότερους (αλλά όχι και τους εγκυρότερους) ιστορικούς της αρχαιότητας, ο Ξενοφών; Τι κράτησε από τη διδασκαλία του Σωκράτη, τι επιδίωξε να προσφέρει εις εαυτόν όταν έγινε στρατηγός των Μυρίων, στην εκστρατεία του Κύρου κατά του Αρταξέρξη, γιατί δεν κόπασε ούτε μια στιγμή το μίσος του για την Αθήνα και τη δημοκρατία, αλλά και ποια ήταν η σχέση του με τον Πλάτωνα ή τι προσπάθησε να εξασφαλίσει διά μέσου της αδιάκοπης συναλλαγής του με τη σπαρτιατική εξουσία; Ερωτήματα τέτοιου τύπου επανέρχονται κάθε τόσο στο καινούργιο μυθιστόρημα του Τάκη Θεοδωρόπουλου, χωρίς, ευτυχώς, να ζητούν επιτακτικές και οριστικές απαντήσεις και χωρίς, επιπλέον, να προϋποθέτουν άγαρμπα, προαποφασισμένα και, το κυριότερο, εκτός αφηγηματικής δράσης σχήματα. Παίρνοντας κατά κανόνα τη μορφή της απορίας ή του απροσδόκητου υπαινιγμού, προκαλούν από τις πρώτες κιόλας σελίδες στον αναγνώστη μια πολύ ζωηρή και γόνιμη περιέργεια, παροτρύνοντάς τον να σκεφτεί μόνος του πάνω στη μια ή στην άλλη πιθανότητα σχετικά με τον κόσμο στον οποίο έζησε ο Ξενοφών.



Ενας ήρωας που δεν ξέρει να τα καταφέρει σωστά με τον εαυτό του



Ο κόσμος στον οποίο έζησε ο Ξενοφών: η κλασική Αθήνα, ο σωκρατικός κύκλος, η κυρίαρχη φυσιογνωμία του Πλάτωνα, το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου, η μεγάλη ήττα των Αθηναίων, η σύγκρουση ολιγαρχικών και δημοκρατικών, ο ρόλος της Σικελίας και των Περσών και, στην πραγματικότητα, η γέννηση και η βαθμιαία γιγάντωση μιας επίμονης παρακμής, που μοιραία κάποια στιγμή θα οδηγήσει στο τέλος της ελληνικής λάμψης. Σ' αυτό το πεδίο ζητάει να στρέψουμε το βλέμμα με το βιβλίο του ο συγγραφέας, προειδοποιώντας μας για το τι πρόκειται να παρακολουθήσουμε από τον τίτλο του: «Το μυθιστόρημα του Ξενοφώντα». Οχι ένα μυθιστόρημα για τον Ξενοφώντα, μια τυποποιημένη μυθιστορηματική βιογραφία, που θα δέσει άρρηκτα με το μυθοπλαστικό της νήμα βίο και έργο, αλλά ένα μυθιστόρημα του Ξενοφώντα που θα τον μετατρέψει σε ήρωα μιας εξαιρετικά ταραγμένης και φανερά μεταβατικής εποχής -μια εποχή η οποία δεν θα του κάνει τη χάρη, παρά τις τόσο επίμονες και πιεστικές προσπάθειές του, ούτε να τον δεχτεί στο κέντρο της ούτε να του παραχωρήσει μίαν, έστω στοιχειώδη, ευκαιρία για να διεκδικήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τον οποίο επιζητεί. Μια εποχή που μέσα στο φοβερό κρότο των γεγονότων που τη συγκλονίζουν, μπορεί να ποδοπατήσει με τεράστια άνεση και χωρίς κανέναν δισταγμό τα σχέδια ενός ανθρώπου ο οποίος έτσι κι αλλιώς δεν ξέρει πώς ακριβώς πρέπει να τα καταφέρει με τον εαυτό του.

Ο Θεοδωρόπουλος πλέκει την αφήγησή του γύρω από τον κόσμο του Ξενοφώντα με έναν τρόπο ο οποίος δεν μας επιτρέπει ούτε λεπτό να πιστέψουμε πως ζούμε στην ιστορική εποχή του μύθου. Τι θέλω να πω; Μα, πως το «Μυθιστόρημα του Ξενοφώντα» θυμίζει συνεχώς το χαρακτήρα του ως επινοημένου κειμένου, που έχει γραφεί 2.500 χρόνια μετά την πτώση της κλασικής Αθήνας και δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να μπει στο πνεύμα, στο κλίμα και τις αλήθειες ενός τόσο απόμακρου (τόσο θαμπού και τόσο σβησμένου) ιστορικού χρόνου. Η μοναδική μέθοδος, μοιάζει να μας ψιθυρίζει στο αυτί ο συγγραφέας, που διαθέτουμε προκειμένου να αναστήσουμε μυθιστορηματικά μια τόσο παγωμένη, σχεδόν άγνωστη στη συνείδησή μας ιστορική περίοδο, είναι να επιστρέψουμε στα πρωτότυπα κείμενα (τον Πλάτωνα, τον Θουκυδίδη και, βεβαίως, τον Ξενοφώντα) και άμα τη επιστροφή να αφήσουμε τη φαντασία μας να τα σχολιάσει και να τα ερμηνεύσει κατά το δοκούν, έτσι ώστε να κατορθώσει να τα φωτίσει και να τα ανατοποθετήσει σύμφωνα με το μέτρο (πώς αλλιώς;) της δικής μας οπτικής γωνίας. Αυτός, άλλωστε, είναι και ο λόγος που κάνει τον Θεοδωρόπουλο να σκιαγραφήσει τον Ξενοφώντα ως ένα εκρηκτικό μείγμα φιλοδοξίας και παραίτησης (δεν είναι, προφανώς, τυχαίο ότι ο αφηγητής του κάνει κάθε τόσο λόγο για «εναλλαγή της δύναμης με την αδυναμία»), σαν έναν αγρίως φιλόδοξο και συνάμα ενοχλητικά άπραγο και υποτονικό χαρακτήρα, αλλά και σαν έναν ημιαποτυχημένο συγγραφέα -χωρίς σπουδαίο ύφος, δίχως φιλοσοφικό βάθος και με ελλιπείς ιστοριογραφικές και ερευνητικές ικανότητες. Ποιου άλλου τύπου πρόσωπο θα ταίριαζε σε τέτοιο βαθμό στις ιδέες και τη νοοτροπία των χρόνων μας;



Πειστική συνθήκη



Χάρη σε αυτή την τόσο προσεκτικά δοκιμασμένη μέθοδο ο Θεοδωρόπουλος δημιουργεί, πρώτον, μίαν εύγλωττη συνθήκη πειθούς για τον αναγνώστη του και δεύτερον, ένα ευρύχωρο αφηγηματικό πεδίο για τον εαυτό του -ένα πεδίο στο οποίο τα ιστορικά συμβάντα (όπως παραδίδονται από τις αρχαίες πηγές) αποκτούν μια πολύ ευδιάκριτη αύρα ελευθερίας, χωρίς, παρ' όλα αυτά, να παραμορφώνονται, να αγνοούνται ή να παρανοούνται. Ετσι, ο αυτοβιογραφούμενος Ξενοφών της «Κύρου Αναβάσεως» μετατρέπεται σε ήρωα του «Μυθιστορήματος του Ξενοφώντα» και ο ήρωας του «Μυθιστορήματος του Ξενοφώντα» γράφει (ανάμεσα σε πολλά άλλα) την «Ανάβαση» και τα «Ελληνικά» ή την «Αθηναίων Πολιτεία» και την «Κύρου παιδεία».

Στις κατακτήσεις του βιβλίου θα πρέπει να προσμετρήσουμε τη φανερά ωριμασμένη γλώσσα τού συγγραφέα, την πυκνότητα και την καθαρότητα της γραφής του, αλλά και την ωραία ισορροπημένη οικονομία της σύνθεσής του. Και δεν θέλω ακόμη να παραλείψω την υπόγεια, αλλά μονίμως παρούσα ειρωνεία του αφηγητή, που έχει ως βασικό της στόχο όχι μόνο τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα, αλλά και τον ίδιο τον Ξενοφώντα, χωρίς να ξεπέφτει ποτέ σε ευφυολογήματα και σε ναρκισσιστικά τερτίπια. Κλείνοντας, αξίζει, νομίζω, τον κόπο να προσθέσω πως το εύρημα του Θεμιστογένη, του τραυλού και γυναικά μέθυσου, στον οποίο ο Ξενοφών υπαγορεύει τα βιβλία του (ένας συγγραφέας που δεν γράφει, αλλά μιλάει), μας δίνει ένα ακόμη σήμα για το βάθος του παιχνιδιού της επινόησης το οποίο στήνει ο Θεοδωρόπουλος στο βιβλίο του -ένα βιβλίο το οποίο συναγωνίζεται επί ίσοις όροις το «Αδιανόητο τοπίο» (1991), το άλλο σημαντικό του μυθιστόρημα, που κυκλοφόρησε εν έτει 1991 και συμπληρώνει τώρα ταιριαστά το προφίλ του.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/12/2004