Βερονάλ

Οι μεγάλες αντιφάσεις του πνευματικού βίου

Συνδυασμός μυθιστορηματικής αφήγησης και δοκιμίου για τη ζωή και την αυτοκτονία του Ιωάννη Συκουτρή, το βιβλίο ομιλεί για τις ροπές, συχνά αντιφατικές, του ελληνικού πνευματικού βίου. Η τραγική φιγούρα του Συκουτρή είναι η αφορμή για να τεθούν στο προσκήνιο ζητήματα πολύ επώδυνα.

Ο Συκουτρής ενσαρκώνει, στο βιβλίο, τη δίψα του νέου ελληνισμού για γράμματα και για πρόοδο. Μεγαλωμένος σε ένα σπαρακτικά φτωχικό περιβάλλον, εξελίσσεται σε έναν από τους σημαντικότερους μελετητές της ελληνικής αρχαιότητας, με μεγάλη διεθνή αναγνώριση – τότε, σε μια εποχή όπου η διεθνής ανάδειξη δεν ήταν τόσο εύκολη.

Ομιλώντας για την παιδική ηλικία του Συκουτρή στην Ιωνία, ο Τάκης Θεοδωρόπουλος γοητεύεται από την ιδέα της απελευθερωτικής λειτουργίας της βιβλιοθήκης – απελευθερωτικής όχι μόνο με την έννοια της συμβολής της παιδείας στην κοινωνική κινητικότητα και άνοδο, αλλά πρωτίστως στην αυτοβελτίωση του ανθρώπου. Αυτή είναι η έννοια της φράσης του Θεοδωρόπουλου που περιγράφει την προσπάθεια του Συκουτρή να ξεφύγει από «τα κλειστοφοβικά όρια του μικροκόσμου του, της φτωχογειτονιάς που μυρίζει γάλα και στάνη». Το κομβικό εδώ δεν είναι το πρόβλημα του βιοτικού επιπέδου, αλλά οι έννοιες των «κλειστοφοβικών ορίων» και του «μικροκόσμου» – συνακόλουθα, η ανάγκη να ανοίξει κανείς τη ματιά του στους ανοικτούς ορίζοντες. Και εκφράζει έναν βαθύτατο σεβασμό ο Θεοδωρόπουλος ενώπιον της αφοσίωσης στη δημιουργικότητα ενός ανθρώπου που ξεκίνησε φτωχός, στα όρια της ανέχειας, που πέρασε μέσα από την καταστροφή του 1922, που ήρθε στην μεσοπολεμική Ελλάδα, τη γεμάτη κοινωνικές αγκυλώσεις, χωρίς να διαθέτει πλούτο ή κοινωνικές περγαμηνές. Εμπόδια που το καθένα θα ήταν ικανό να διαλύσει τον καθέναν από εμάς, σήμερα, αλλά που δεν ανέκοψαν την πορεία του προς τη γνώση. Η ανάγκη της δημιουργίας ως δομικού χαρακτηριστικού του συνειδητού ανθρώπου: αυτό είναι το στοιχείο που, σαν μαγνήτης, τραβά την προσοχή (και τον σεβασμό) του Θεοδωρόπουλου.

Η σχέση με την αρχαιότητα αποτελεί ένα από τα πιο συζητημένα θέματα της νεότερης Ελλάδας. Ποια είναι η σχέση μας, ως Ελλήνων, με την κλασική παράδοση, που τόσο συχνά επικαλούμαστε; Αλλά, πολύ περισσότερο: τι υποχρεώσεις, σε πνευματικό επίπεδο, συνεπάγεται αυτή η σχέση για εμάς μέσα σε αυτόν τον μεγάλο κόσμο; Πώς μπορούμε να αποφύγουμε τη στείρα προγονολατρία, που τόσο συχνά αποτελεί μια εκδήλωση πνευματικού συντηρητισμού και τελικά καταλήγει να απαξιώνει αυτή την κλασική παράδοση, που κατά τα άλλα επικαλούμαστε; Ερωτήματα που παρέμειναν αναπάντητα από πολλά χρόνια, ακόμη και από εκείνη τη γενιά του ’30, το πιο αξιόλογο, και το μόνο γηγενές, πνευματικό ρεύμα της νεότερης Ελλάδας.

Ενας από τους λόγους που τον ώθησαν να γράψει το βιβλίο, λέγει ο Θεοδωρόπουλος, είναι ότι ο Συκουτρής «ενσαρκώνει μια από τις πτυχές της νεοελληνικής συλλογικής συνείδησης». Και, περιγράφοντας τη ασθματική πορεία του πρωταγωνιστή του έως το δωμάτιο του ξενοδοχείου στην Κόρινθο και το φιαλίδιο με το Βερονάλ, ο Θεοδωρόπουλος σκιαγραφεί τη λύση στο δίλημμά του: η σχέση με τον κλασικό πολιτισμό δεν μπορεί να παρά να εδράζεται στη συνειδητότητα του σύγχρονου Ελληνα για τη διαχρονία του πολιτισμού του. Η γνώση ως απελευθέρωση και η έρευνα ως σεβασμός σε αυτό που θέλεις να τιμήσεις… Πικρά ειρωνικό, όταν εξετάζεις έναν άνθρωπο που ωθήθηκε στην αυτοκτονία από όσους αντέδρασαν στην πραγμάτευσή του για το ζήτημα της ομοφυλοφιλίας στην αρχαία Ελλάδα – καταγγελλόμενος από τα σωματεία των κουλουροπωλών, μας λέγει ο Θεοδωρόπουλος, «αντιμέτωπος με τον χορό της σκοτεινής Ελλάδας, αυτής που διεκδικεί τα δικαιώματά της με όπλα την ημιμάθεια, την αγραμματοσύνη». Αυτό είναι, τελικά, για τον Θεοδωρόπουλο, το μεγάλο πνευματικό δίλημμα που αποκαλύπτει η περίπτωση Συκουτρή: η πρόκληση της αυτοεξέτασης, της μελέτης του εαυτού, της έντιμης ματιάς στις αντιφάσεις της σύγχρονης Ελλάδας, της ικανής, ταυτόχρονα, για μεγάλη δημιουργία και για πνευματικές (αυτο)καταστροφές.

Υπάρχει, κατόπιν, το πρόβλημα της πολιτικής στάσης του Συκουτρή, ιδιαίτερα της σχέσης του με τη δικτατορία του Μεταξά. Και εδώ, όμως, οφείλει ο αναγνώστης να εκτιμήσει την καθαρότητα της ματιάς του Θεοδωρόπουλου, που αποδεικνύεται ικανός –όπως οφείλει να είναι ο πνευματικός άνθρωπος– να αποφύγει τις παγίδες της ρηχότητας και του εξυπνακισμού, που είναι τόσο έντονες παρ’ ημίν, ειδικά στις περίεργες ημέρες μας. Η πολιτική στάση του Συκουτρή είναι ένα στοιχείο που συνεκτιμάται στο πλαίσιο της εποχής, αλλά δεν αναιρεί τα άλλα μεγάλα ερωτήματα.

Ενας, λοιπόν, αξιόλογος άνθρωπος μέσα στις μυλόπετρες της ιστορίας, αλλά και της δικής του προσωπικής ζωής. Εκπροσωπεί, τελικά, μια ευκαιρία για να τεθούν τα μεγάλα ερωτήματα: η συνειδητότητα του σημερινού Ελληνα και ειδικά του πνευματικού ανθρώπου· οι δυνατότητες, οι ευκαιρίες και τα λάθη του. Αυτό είναι το κεντρικό μοτίβο του βιβλίου. Είναι ένα δύσκολο θέμα, το οποίο όμως οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε, όχι μόνον στο πλαίσιο της τρέχουσας πολυεπίπεδης κρίσης, αλλά ως μια απαίτηση της ταυτότητάς μας.

* Ο κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου είναι καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

Η Καθημερινή, ΒΙΒΛΙΟ 06.12.2015