Μελέκ θα πει άγγελος

Ένα δυστύχημα ανατρέπει τις διακοπές της οικογένειας Λεούση και την πασχαλιάτικη ατμόσφαιρα στο σπίτι του Έλληνα προξένου στη Σμύρνη. Γίνεται όμως αφορμή να βρεθούν όλοι αντιμέτωποι με τη μικρή Μελέκ, που βγαίνει σώα από τα συντρίμμια και, με την πεισματική σιωπή της, τους παρασύρει μέσα από τους ορεινούς δρόμους της Θράκης στην αναζήτηση των λόγων του ταξιδιού της στα μικρασιατικά παράλια.
Ήρωες και αναγνώστες ανασύρουν από την τραυματισμένη μνήμη της Μελέκ, αποσπασματικά, την ιστορία του τόπου της, την ιστορία των Πομάκων της Θράκης, αλλά κι έναν ανατρεπτικό, εξωμότη έρωτα, που σε δύσκολα χρόνια νίκησε τη μισαλλοδοξία και την ανθρώπινη προκατάληψη.
Μπορεί ένας παράφορος έρωτας να ελευθερώσει την ψυχή από τις βαθιά ριζωμένες θρησκευτικές αντιλήψεις;
Πόσο έτοιμοι είμαστε όλοι εμείς να αισθανθούμε φτερούγες στους ώμους μας και να τολμήσουμε την απογείωση της ζωής μας;
«Η ψυχή μου είχε φτερά κι άντεξε τη δοκιμασία. "Οι υπομένοντες πτεροφυήσουσιν ως αετοί". Ελευθερώνονται...» Μελέκ θα πει άγγελος.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η βασική έννοια, η οποία διαχέεται και κυριαρχεί στο μυθιστόρημα Μελέκ θα πει άγγελος, το δεύτερο πεζογραφικό βιβλίο της Ιφιγένειας Θεοδώρου, είναι αυτή της πατρίδας. «Πατρίς εστί πας ίν' αν πράττη τις ευ». Το δυσνόητο απόφθεγμα αποσπά από το παλιό βιβλίο της και αποστηθίζει η μικρή Σοφία, ηρωίδα του μυθιστορήματος, προσθέτοντας μία ακόμη εκδοχή στην απόπειρα οροθέτησης της έννοιας. Αλλά πατρίδα είναι επίσης και η γλώσσα. «Η κάθε λέξη έχει καρδιά, όποιος την ξέρει, κρατάει τη λέξη στο χέρι. Ο κάθε άνθρωπος έχει καρδιά δική του. Για να τον κατακτήσεις πρέπει να βρεις πώς γράφεται». Ο τόπος αυτός λοιπόν, η πατρίδα, είναι η ορεινή Ροδόπη, αλλά και η Σμύρνη και η Πόλη, είναι το σκηνικό, η ευρύτερη ταυτότητα των ηρώων, εκεί όπου και ο έρωτας ενδημεί.

Ο θάνατος εξάλλου επιμένει να σφραγίζει την αφηγούμενη ιστορία. Για την ακύρωσή του και μόνον, θαρρείς, συγκροτείται ο μύθος, παίρνει έκταση η πλοκή και αναβιώνει ο παράφορος έρωτας της μουσουλμάνας Μελέκ. Η συγγραφέας επιδεικνύει τους στέρεους χαρακτήρες των ηρώων της ακριβώς ως αποτρόπαια του θανάτου και ως δέλεαρ μιας δικαιωμένης ύπαρξης. Μια σιωπή και μια θλίψη εμποτίζουν, παρ' όλα αυτά, τον κόσμο του μυθιστορήματος. Οι ήρωες περιφέρονται αποπειρώμενοι απελπισμένα να ριζώσουν και να ζήσουν. Εχθρός; Η προκατάληψη, η κακή μοίρα και προπαντός ο έρωτας. Η ίδια η πρωταγωνίστρια επιλέγει τη συνειδητή καταφυγή στη σιωπή. Θ' αρχίσει να μιλάει μόνο όταν καταπραϋνθεί ο πόνος της.

Ο αφηγητής μετέχει στην εξέλιξη του μύθου, εμπλέκεται με ζέση αλλά και διακριτικότητα στην ιστορία, εξορκίζει τις προκαταλήψεις και τη μιζέρια. Χωρίς ψιμύθια παρουσιάζει τον κόσμο των διπλωματών, τον άλλο πόλο της ιστορίας, με την ατομική τους ματαίωση, την ατελέσφορη περιδιάβαση, την κατασπατάληση και τον διασκορπισμό της καθημερινότητάς τους σε ξένους τόπους «γιατί είναι άδικο ν' αφήνεις τη μισή σου ζωή και να φεύγεις», καθώς εξομολογείται απαυδημένη η Λουκία, η γυναίκα του πρέσβη, εκ των βασικών πρωταγωνιστών της ιστορίας.

Η θρησκευτικότητα που καταφαίνεται συχνά στην εξέλιξη της πλοκής, η παρουσία του τζαμιού και της εκκλησίας πλάι πλάι επιβεβαιώνει την ευρεία θέαση και αποδοχή της κάθε πίστης, τον σεβασμό της διαφορετικότητας των αλλογενών ηρώων. Η αφηγήτρια τους περιβάλλει όλους με αγάπη και συμπόνια, προσδοκώντας και η ίδια, καθώς και ο αναγνώστης της, να βρει τη θαλπωρή στον λαγαρό κόσμο τους. Τα σύμβολα του ενός λαού, τα κόκκινα αβγά, επί παραδείγματι, αποβαίνουν διαφορετικά ατομικά σύμβολα για τον άλλον, αλλά εξίσου αποδεκτά. Η καταπίεση στις μειονότητες είναι η ίδια, είτε πρόκειται για τη Σμύρνη είτε για τη Ροδόπη.

Οι πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος της Θεοδώρου είναι μόνιμα προσκολλημένοι στο παρελθόν κινούμενοι εκ παραλλήλου και στον παρόντα χρόνο. Οι γραφικές φιγούρες του «άλλου χρόνου» παραμένουν πολύτιμες και ανεκτίμητες. Ατομα αυθεντικά, τα οποία διακινούνται ακόμη από αισθήματα ανόθευτα, που βλέπουν τη ζωή να έχει νόημα και ουσία στην πρωταρχική της βίωση και επιμένουν να ζουν χωρίς να αποποιούνται ό,τι τους έχει παραδοθεί και έχουν αγαπήσει. Αυτά τα αξιοπερίεργα, υπό εξαφάνιση όντα παρατηρούν έκθαμβοι οι εμπλεκόμενοι διπλωμάτες με την ιδιόμορφη μοναξιά τους.

Η αφηγούμενη ιστορία αναπτύσσεται στη Σμύρνη, στην Πόλη και στην Ξάνθη. Ο κόσμος της μουσουλμάνοι, ορθόδοξοι Ελληνες, Πομάκοι, αγράμματοι, απλοί, σιγανοί κι αγέρωχοι. Και ακόμη: διπλωμάτες, που αναμειγνύονται εκ συμπτώσεως και εκ του ασφαλούς, καθώς νομίζουν, μ' αυτόν τον ταπεινό κόσμο, για να διαπιστώσουν απροσδόκητα ότι έχουν τελεσίδικα εμπλακεί και να αναδείξουν έτσι και τη δική τους ερημία ή διαφορετικότητα.

Μια νοσταλγία επίμονη εμποτίζει τον αφηγητή για έρωτες παλιούς, καθώς και για εξιδανίκευση του μακρινού παρελθόντος, «από εκείνους τους εφηβικούς που σαν καρφιά ανοίγουν τρυπίτσες στο χρόνο για να μπορείς να βλέπεις από κει μέσα το δροσερό σου γέλιο το αμετανόητο». Αυτό το δέος για τον μεγάλο έρωτα αποτελεί την πεμπτουσία του μύθου τής Μελέκ. Η συγγραφέας όμως δεν υποκύπτει σε γλυκερούς μελοδραματισμούς, σπεύδοντας σε καίριες στιγμές να αποστασιοποιηθεί σωτήρια. Σε λίγες περιπτώσεις παρ' όλα αυτά η αφηγήτρια διακηρύσσει μέσω των ηρώων της αυτονόητες αλήθειες ή κοινωνικές θέσεις ενδίδοντας σε έναν διδακτισμό. Ωστόσο το βάθος και η ωριμότητα της αφήγησης, η γνήσια συγκίνηση που διατρέχει την όλη ιστορία την αθωώνει. Ο κόσμος της αναδεικνύεται στέρεος και αληθινός.



Ανδρέας Μήτσου (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 27-01-2002