Η Φιλοσοφία του Wittgenstein

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Κριτική:

Μια τολμηρή σύλληψη της φιλοσοφικής ανοησίας

Η διαμάχη δύο σύγχρονων ερευνητικών ρευμάτων

Δεν έχει κανείς συχνά την ευκαιρία να παρουσιάσει ένα βιβλίο που στηρίζεται σε εξαντλητική επισκόπηση της πρόσφατης βιβλιογραφίας, παρέχει πρωτότυπη συγκριτική ανάλυση και αποτίμηση αντιτιθέμενων αναγνώσεων ενός από τα δυσκολότερα κείμενα της σύγχρονης φιλοσοφίας, και ταυτόχρονα εισηγείται μια ρηξικέλευθη προσέγγιση του παραδοσιακού φιλοσοφικού στοχασμού, θέτοντας σε αμφισβήτηση ορισμένες από τις βασικότερες παραδοχές του. Ενα τέτοιο βιβλίο είναι η σημαντική μελέτη του Μιλτιάδη Θεοδοσίου, ενός νέου συγγραφέα, ακόμη χωρίς ακαδημαϊκούς τίτλους, αλλά με αξιοζήλευτη γνώση και κατανόηση του έργου του Βιτγκενστάιν και των κυριότερων ερμηνειών του.

Η συζήτηση του Θεοδοσίου εστιάζεται στη διαμάχη μεταξύ των υποστηρικτών της λεγόμενης «Νέας Ερμηνείας» του Tractatus Logico - Philosophicus, όπως η Κόρα Ντάιμοντ και ο Τζιμ Κόναντ, και εκείνων, όπως ο Πίτερ Χάκερ, που επιμένουν στην κυρίαρχη μέχρι πριν από λίγα χρόνια ανάγνωση, την «ορθόδοξη» σύμφωνα με τον όρο του Κωστή Κωβαίου. Στα γραπτά του Κωβαίου είχε τονιστεί η αντιπαλότητα μεταξύ ορθόδοξων ερμηνευτών και μελετητών που δεν διστάζουν να αποδώσουν στον Βιτγκενστάιν μεταφυσικές θέσεις και θεωρίες, αδιαφορώντας για τη θεραπευτική, γλωσσαναλυτική αντιμετώπιση των φιλοσοφικών προβλημάτων, την οποία επεξεργάζεται. Ωστόσο, οι ορθόδοξοι πιστεύουν ότι η αντιμετώπιση αυτή υιοθετείται ουσιαστικά και αποδίδει αποτελέσματα μόνον κατά την ύστερη περίοδο της σκέψης του, γνωστότερος καρπός της οποίας είναι οι Φιλοσοφικές Ερευνες. Κατ' αυτούς, η ριζική κριτική της προγενέστερης φιλοσοφίας στο Tractatus βασίζεται σε ορισμένες μεταφυσικές αντιλήψεις για τη σχέση γλώσσας και πραγματικότητας, οι οποίες, όμως, βάσει της ίδιας της τρακταριανής θεωρίας δεν μπορούν να «λεχθούν» ως προτάσεις με νόημα, αλλά «δείχνονται» ή «διαφαίνονται» κατά παράδοξο τρόπο, μέσα από τη προβληματική τους διατύπωση, και πρέπει στη συνέχεια να εγκαταλειφθούν σαν μια «ανεμόσκαλα» που δεν χρειαζόμαστε πια αφού έχουμε φτάσει στο σωστό σημείο. Ο ίδιος ο Βιτγκενστάιν φαινόταν να αναγνωρίζει πως στο Tractatus δεν είχε ακόμα απαλλαγεί από τη δέσμευση σε μια δογματική θεωρία νοήματος όταν κατέληγε στα επαναστατικά συμπεράσματά του και νόμιζε ότι είχε λύσει μια για πάντα όλα τα φιλοσοφικά προβλήματα.

Αντιθέτως, σύμφωνα με την «τολμηρή» ανάγνωση των Νέων Ερμηνευτών, αξίζει να προσεχτεί ότι στο Tractatus δεν διακρίνονται διαφορετικά είδη ανοησίας, ούτε εκφράζονται βαθύτερες αλήθειες που δείχνονται μέσα από τις διαφωτιστικές φιλοσοφικές ανοησίες. Ετσι, υπάρχει μεγαλύτερη συνέχεια μεταξύ του Tractatus και των Ερευνών από εκείνη που είχε ήδη επισημανθεί από αρκετούς μελετητές, εφόσον ο Βιτγκενστάιν από την πρώτη στιγμή παρουσίαζε την υποτιθέμενη θεωρία του για το νόημα με θεραπευτικούς σκοπούς, χωρίς διάθεση να κρατήσει τίποτα μετά την απόρριψη της ανεμόσκαλας. Ο διαλεκτικός χαρακτήρας της επιχειρηματολογίας δεν αποτελεί μεθοδολογικό στοιχείο μόνον της ύστερης περιόδου, αν και τότε προβάλλει πλέον καθαρά μέσα από μια ανοιχτή πολυμορφία «γλωσσικών παιχνιδιών» και κινήσεων που στρέφονται κατά μιας μεγάλης ποικιλίας φιλοσοφικών στόχων.

Η θεώρηση αυτή μας επιτρέπει να επανεξετάσουμε την ορθόδοξη ανασυγκρότηση και των κειμένων της ύστερης περιόδου και το κυρίαρχο πρότυπο της βιτγκενσταϊνικής γλωσσανάλυσης. Ο Θεοδοσίου, ακολουθώντας σε μεγάλο βαθμό τους Νέους Ερμηνευτές, δείχνει με πειστικό τρόπο πως οι ορθόδοξοι κινδυνεύουν να παγιδευτούν άθελά τους σε γενικές φιλοσοφικές θέσεις περί κανόνων της «γραμματικής», των γλωσσικών παιχνιδιών που καθορίζουν τις διάφορες χρήσεις των γλωσσικών σημείων και χρησιμεύουν ως λιγότερο ή περισσότερο σταθερά κριτήρια νοήματος. Περιγράφοντας μάλιστα προσεκτικά τη μακρόχρονη αντιπαράθεση μεταξύ του Κωβαίου και του υπογράφοντος, που εκπροσωπούν, αντίστοιχα, τη γλωσσαναλυτική ορθοδοξία, και παραλλαγές παραδοσιακών μεταφιλοσοφικών τοποθετήσεων, ο Θεοδοσίου υποστηρίζει πως όποιος θέλει να εφαρμόσει με συνέπεια τα βιτγκενσταϊνικά διδάγματα οφείλει να αποφύγει την επίκληση πάγιων κανόνων γλωσσικών χρήσεων. Οι κανόνες αυτοί δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται ως κάτι περισσότερο από επιμέρους «αντικείμενα σύγκρισης», αναγκαία για να δειχτεί, πάντοτε σε τοπικό πλαίσιο και σε συγκεκριμένες διαλεκτικές περιστάσεις, η ανοησία των λεγομένων όποιου χρησιμοποιεί κάποια φιλοσοφική θεωρία.

Ο Θεοδοσίου διαθέτει απαράμιλλη εποπτεία των σχετικών σύγχρονων συζητήσεων, τις οποίες ανασυνθέτει στο βιβλίο του. Προχωρεί σε ακριβείς περιγραφές διαφόρων εκδοχών της ορθόδοξης και της τολμηρής προσέγγισης, στο κυρίως κείμενο των κεφαλαίων του και στις εκτενείς και λεπτομερέστατες υποσημειώσεις τους. Προσυπογράφει τους περισσότερους ισχυρισμούς των Νέων Ερμηνευτών, αλλά παίρνει και τις αποστάσεις του από τις ακραίες επιλογές τους. Ακόμη και όταν διαφωνεί κανείς με κάποιες από τις δικές του ερμηνείες ή με τη σχηματική ανάπτυξη, τη συνολική παρουσίαση και την αξιολόγηση όλων των αντεπιχειρημάτων των υποστηρικτών της ορθόδοξης ανάγνωσης του Tractatus, θα αναγνωρίσει τη σημασία της γενικότερης κριτικής του στις απόψεις των ορθόδοξων γλωσσαναλυτών. Και παρά τη δυσκολία του βιβλίου, που προϋποθέτει μια πρώτη εξοικείωση με τη βιτγκενσταϊνική σκέψη, θα το συστήναμε ανεπιφύλακτα ως την καλύτερη εμπεριστατωμένη εισαγωγή στις ερμηνευτικές διαμάχες για τη σωστή κατανόησή της.

Ωστόσο, ο θαυμασμός μας για την εργασία του Θεοδοσίου δεν μπορεί να αναιρέσει τις σοβαρές επιφυλάξεις μας για την αντίληψη του φιλοσοφείν την οποία προβάλλει. Η μέριμνα να αποφευχθούν υπόρρητες μεταφυσικές δεσμεύσεις και η αντιμετώπιση κάθε θεωρητικής τοποθέτησης και απόπειρας γενίκευσης ως δογματικής προκατάληψης, τον οδηγεί στη σκεπτικιστική αμφισβήτηση οποιουδήποτε ασφαλούς αντικειμενικού κριτηρίου για την προαγωγή της φιλοσοφικής συζήτησης. Η διάγνωση της ανοησίας, εφόσον έχει αποκλειστεί η αναφορά σε κανόνες κοινών, καθημερινών χρήσεων και στη γραμματική των γλωσσοπαιγνίων, γίνεται υπόθεση ενός είδους διαπροσωπικής «διαπραγμάτευσης» του νοήματος και προσπάθειας τοπικής θεραπείας της αντιστεκόμενης βούλησης εκείνων που εξακολουθούν να προτείνουν φιλοσοφικές θέσεις για ορθολογικό έλεγχο μέσα από επιχειρήματα παραδοσιακού τύπου. Δυστυχώς, για τον Θεοδοσίου και τους τολμηρούς ερμηνευτές τους οποίους μας καλεί να ακολουθήσουμε, η φιλοσοφία φαίνεται να εξαντλείται σε περιστασιακές πνευματικές ασκήσεις που συνήθως έχουν τη μορφή ανταλλαγής ανεκδότων, ή επίλυσης επιμέρους γρίφων και συμπλήρωσης σταυρολέξων. Αντιθέτως, για πολλούς από μας, η διαμόρφωση ευρύτερων θεωρητικών συλλήψεων μέσω της αναζήτησης της αναστοχαστικής ισορροπίας καλά σταθμισμένων, γενικότερων και ειδικότερων διαισθήσεων, ή και η συγκρότηση μιας περιγραφικής μεταφυσικής μέσω της συστηματικής μελέτης των εννοιών μας, και όχι μόνο, δεν αποτελούν ανόητα και μάταια εγχειρήματα. Τουλάχιστον με τους ορθόδοξους γλωσσαναλυτές μπορούσαμε να προσβλέπουμε σε μια γόνιμη, συστηματική αντιπαράθεση, μέσα από την εξέταση των υποτιθέμενων κριτηρίων ανοησίας. Με τους τολμηρούς υπέρμαχους της ριζικής εκδοχής της βιτγκενσταϊνικής πρακτικής τού φιλοσοφείν φοβούμαι ότι ο εποικοδομητικός διάλογος σταματάει πολύ γρήγορα. Τελικά, η πλήρης απόρριψη γενικών φιλοσοφικών θέσεων και θεωριών μπορεί να είναι εξίσου, αν όχι και περισσότερο δογματική από τη δοκιμαστική αποδοχή τους.

ΣΤΕΛΙΟΣ ΒΙΡΒΙΔΑΚΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, 18/04/2008