Στρατιώτες της Σαλαμίνας

Οι «Στρατιώτες της Σαλαμίνας» είναι ένα εκδοτικό φαινόμενο σε παγκόσμια κλίμακα. Το βιβλίο αυτό, από ένα εξαιρετικά άσημο συγγραφέα, απέσπασε το κρατικό βραβείο μυθιστορήματος για το 2001 στην Ισπανία, έγινε το μπεστ σέλερ της δεκαετίας και χαιρετίστηκε ως η αποκάλυψη στα ισπανικά γράμματα. Σήμερα μεταφράζεται σε πολλές γλώσσες με μεγάλη επιτυχία.
Όχι άδικα: ο Θέρκας δημιουργεί ένα λογοτεχνικό είδος συναρμόζοντας το ιστορικό μυθιστόρημα με το ρεπορτάζ, θυμίζοντας αυτό που έκανε ο Τρούμαν Καπότε με το «Εν ψυχρώ».
Το βιβλίο διηγείται την ιστορία της Ισπανίας από το 1939, μια εποχή σιωπής, ήττας, αβεβαιότητας: ήρωάς του -αντι-ήρωας- είναι ένας ακροδεξιός ιδεολόγος, συνιδρυτής της Φάλαγγας, με το ποιητικό όνομα Ραφαέλ Σάντσεθ Μάθας, ο οποίος, σαν από θαύμα, γλίτωσε την εκτέλεση στην οποία τον είχαν καταδικάσει οι εχθροί του. Η ιστορία της "Διάσωσης του στρατιώτη Μάθας" είναι στην πραγματικότητα μια απόπειρα διάσωσης της συλλογικής συνείδησης κάθε λαού που γνώρισε τον εμφύλιο σπαραγμό και τη δικτατορία, μια απόπειρα θεραπείας της λήθης.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Σύγχρονος Ελληνας ποιητής είχε ερωτηθεί κάποτε με ποιο μέρος των εμπολέμων θα πήγαινε εάν ζούσε στην εποχή του Εμφυλίου κι εκείνος απάντησε:«Με κάνεναν, θα έπαιζα στα ενδιάμεσα το ρόλο του τέττιγος...».

Νομίζω ότι ο συγγραφέας Χαβιέρ Θέρκας (γεννημένος το 1962), ανήκοντας στη νεότερη γενιά των Ισπανών διανοουμένων, δεν διστάζει να διαπεράσει τα ιδεολογικά διαχωριστικά και να βρεθεί στην «άλλη σκηνή»: σε εκείνη η οποία κυριαρχείται από την ανθρώπινη, ηθική και ψυχολογική, περιπέτεια. Αρκετά χρόνια μετά τη δικτατορία του Φράνκο και τις αναπόφευκτες μονομέρειες των πολιτικών εξάρσεων των ημερών που ακολούθησαν, πολλοί καλλιτέχνες της χώρας του Λόρκα αντιμετωπίζουν τη σχετικά πρόσφατη ιστορία της πατρίδας τους με την απαιτούμενη ποιητική ματιά, βλέποντάς τη σαν κάτι ανοιχτό και ρευστό, με αυτό το είδος της ευαισθησίας απέναντι στην ανθρώπινη ύπαρξη που τους απαλλάσσει από το μανιχαϊσμό, κάποτε σε σημείο ακραίο. Είναι χαρακτηριστική μία φράση από το υπό σχολιασμό μυθιστόρημα «Οι στρατιώτες της Σαλαμίνας»: «Δεν ξέρω τι γνώμη έχετε εσείς, εγώ πάντως νομίζω ότι πολιτισμένη χώρα είναι εκείνη στην οποία δεν χρειάζεται να χάνει κανείς την ώρα του με την πολιτική».

Οχι, ο Θέρκας δεν είναι απολιτικός, άσχετα εάν γοητεύεται από την προηγούμενη αρνητική κρίση για τα δημόσια που εκστομίζει κάποιος ήρωάς του. Ομως η ποιητική του συνείδηση τον ωθεί να στραφεί προς τα εμφύλια τραύματα της χώρας του με καθαρότητα και σχολαστικότητα, πάνω στις αποχρώσεις μιας διαμάχης στην οποία η πολιτική αλήθεια (όχι μικρή υπόθεση, βέβαια) μετράει λιγότερο ή έστω συμψηφίζεται με το ότι στη μαζική αυτή υπόθεση πήραν μέρος ανθρώπινοι χαρακτήρες εκατέρωθεν, αξιομνημόνευτοι και ερμηνεύσιμοι, δυστυχώς, μόνο μέσα από την τόλμη της τέχνης.

Ο Θέρκας δεν φτάνει στο σημείο, οπωσδήποτε, να εξυμνήσει ανοιχτά το θάρρος ενός φρανκιστή, όπως έκανε ο «πέραν καλού και κακού» δικός μας Καζαντζάκης στο «Ταξιδεύοντας: Ισπανία». Είναι «δημοκρατικών» πεποιθήσεων και το δηλώνει, καταδικάζοντας τη φρανκική διακυβέρνηση σαν μια υπόθεση του ...«κώλου», όπως ακριβώς τη χαρακτηρίζει. Ομως ελκύεται από μία πραγματική, ιστορική φυσιογνωμία, το συγγραφέα Ραφαέλ Σάντσεθ Μάθας, ο οποίος είχε από νεαρός όχι μόνο ασπασθεί το φασισμό και πολεμήσει υπέρ του Φράνκο, αλλά επηρεασμένος από τις αστικές του ιδέες, εντελώς αγνά, θα 'λεγε κανείς, εναντιώνεται απέναντι στους «πολλούς». Ενα περιστατικό της ζωής του πρώτου εμπνέει τον Θέρκας για τη γραφή του μυθιστορήματος του «Οι στρατιώτες της Σαλαμίνας», που έγινε ένα απρόσμενο μπεστ σέλερ παγκοσμίως.

Ο Ισπανός πεζογράφος διαπλέκει το είδος της «νέας δημοσιογραφίας», τύπου Καπότε, με το ιστορικό και εξομολογητικό μυθιστόρημα, προτείνοντας μία φοβερά άμεση όσο και μυστηριώδη σύνθεση γύρω από τους ανθρώπους εν ζωή και εν πολέμω. Αφηγούμενος πρωτοπρόσωπα την ιστορία του, μας παρουσιάζει τον κεντρικό ήρωά του, τον εαυτό του, έναν δημοσιογράφο και ημιαποτυχημένο συγγραφέα, να εξιτάρεται από την περίπτωση του πρώην φρανκιστή πολιτικού και συγγραφέα Ραφαέλ Σάντσεθ Μάθας, ο οποίος κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου είχε σωθεί από έναν άγνωστο Δημοκρατικό στρατιώτη ύστερα από μία αποτυχημένη εις βάρος του εκτέλεση.

Ο Θέρκας, ως ένα «λαγωνικό» του ρεπορτάζ αλλά και ως ένας ανήσυχος συγγραφέας, θέλει να διεισδύσει στις βαθύτερες πτυχές της ιστορίας και να αναδείξει τις λεπτομέρειές της, σκοπεύοντας να φωτίσει αυτό που τον ενδιαφέρει κυρίως: τους λόγους που ώθησαν τον Δημοκρατικό να μην πατήσει τη σκανδάλη εναντίον του Μάθας, καίτοι τον είχε μπροστά του σε απόσταση βολής, μετά την απόπειρα του τελευταίου να ξεφύγει από την ομαδική εκτέλεση φρανκιστών συναδέλφων του σε μια περιοχή της σπαρασσόμενης Ισπανίας.

Ο συγγραφέας μας αρχίζει την έρευνα σαν το δημοσιογράφο του «Πολίτη Κέιν» στην ταινία του Ορσον Ουέλς, ο οποίος προσπαθεί να ανακαλύψει στο παρελθόν του μεγαλοεκδότη την έννοια της λέξης «Ρόουζμπαντ», του τελευταίου, δηλαδή, φωνήματος από το στόμα του. Με άλλα λόγια: ξεκαθαρίζοντας τους λόγους του δισταγμού του Δημοκρατικού στρατιώτη, ο Θέρκας θα ερμήνευε πολλά σημαίνοντα από το παρασκήνιο της μεγάλης αυτής σύρραξης. Επιπλέον θα βυθιζόταν σε πολλά μυστικά του ανθρώπινου ψυχισμού εν καιρώ πολέμου αλλά και σε χίλιες δυο πτυχές ενός κεφαλαίου της ισπανικής ιστορίας που έπαιξε κεφαλαιώδη ρόλο στην εξέλιξη αμέτρητων συνειδήσεων του περασμένου αιώνα.

Ο Θέρκας παίζει σε πολλά ταμπλό ταυτόχρονα, με απόλυτη επίγνωση του ρόλου του ως «ανασκαφέα» μιας ιστορικής περιόδου και ως ενός τιμητή μιας ανθρωπογεωγραφίας, η οποία λειτουργεί ακόμα στη χώρα του ως ταμπού ή ως φετίχ. Με ευλυγισία και συναίσθημα (άφθαστος συνδυασμός για έναν συγγραφέα) θίγει το άβατο αυτό σημείο της ισπανικής, σύγχρονης σχετικά, Ιστορίας με το κύρος ενός δημιουργού ο οποίος δεν καθυστερεί μπροστά σε ιδεολογικά εμπόδια και γνωρίζει τον τρόπο να τα ξεπερνά, φέρνοντάς μας συνεχώς μπροστά στο αμάχητο τεκμήριο της ανθρώπινης ιδιαιτερότητας ως τελικού ρυθμιστή του γίγνεσθαι. Ο Μάθας σκιαγραφείται ως ένας ιδεολόγος φασίστας, ο οποίος σε τελευταία ανάλυση συμμαχεί με τον Φράνκο επειδή εκεί εκβάλλει μοιραία ως εκ της ιδεολογίας του. Με τον κοντόσωμο και κομπλεξικό δικτάτορα, όμως, αυτός ο πεπαιδευμένος αστός δεν θα συμφωνήσει επί του πρακτέου και θα διαχωρίσει τη θέση του μετά την ήττα των Δημοκρατικών.

Την ιδιόρρυθμη αυτή προσωπικότητα προσπαθεί να ανιχνεύσει ο Θέρκας εστιάζοντας κυρίως, όπως είπαμε, στο επεισόδιο της σωτηρίας του χάρη στο Δημοκρατικό στρατιώτη. Ο συγγραφέας μας αρχίζει την έρευνα κι εμείς, σαν να παρακολουθούμε ταινία θρίλερ, προσεγγίζουμε το θέμα με τα σχετικά αισθήματα που απορρέουν από κάθε σχετική υπόθεση αγωνίας. Το παζλ της περιπέτειας του Μάθας βαθμιαία σχηματίζεται σαν μαγική εικόνα, φανερώνοντάς μας το σκαρίφημα μιας εξαιρετικά αιματηρής και σκοτεινής εποχής, στην οποία, παρά τα συνηθισμένα «ιδεολογικά» μας γυαλιά κατά την εξέτασή της, η ανθρώπινη μοίρα ξετυλιγόταν αμείλικτη.

Το μυθιστόρημα είναι χωρισμένο σε τρία μέρη, εκ των οποίων τα δύο (πρώτο και τρίτο) περιγράφουν τις προσπάθειες του συγγραφέα να ολοκληρώσει την ιστορία του, ενώ το ενδιάμεσο εξιστορεί σε τρίτο πρόσωπο την περιπέτεια του Μάθας. Ο Θέρκας δεν έχει μόνο ως αποστολή να καταθέσει την αδυναμία της ανασύνθεσης ενός (ιστορικού) προσώπου, αλλά και να παίξει με το βαθύτερο οντολογικό αίνιγμα. Σε αυτό το παράξενο σύνθεμα, όπου συνυπάρχουν ένα σωρό δεδομένα (φιλοσοφικά, κοινωνικά,ψυχαναλυτικά), νομίζω ότι ο Θέρκας ως ένας ποιητής-αγνωστικιστής στέκεται σχεδόν με ευλάβεια απέναντι στο ανθρώπινο μυστήριο, αποβάλλοντας από τον ορίζοντά του κάθε σχηματικότητα και προγραμματικότητα. Ετσι, «πέραν της Ιστορίας» ευρισκόμενος, αντιμετωπίζει το ον γυμνό, σκοτεινό και μεγαλειώδες μέσα στο σκοτεινό του είναι. Στο μότο που παρέθεσα φαίνεται καθαρά η ...κυκλοφορία του Θέρκας μέσα στη σχετικότητα του νοήματος (εν προκειμένω της έννοιας ήρωας).

Η Ελισώ Λογοθέτη μας οδήγησε προσεκτικά στους μαιάνδρους του ιστορικού και ατομικού χάους προς έναν τόπο συνεχώς μεταβαλλόμενο, όπου αυτό που περισσεύει είναι η αδυναμία μας για ορισμούς.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/01/2003







ΚΡΙΤΙΚΗ



Ως τώρα οι θαυμαστές του ισπανικού πολιτισμού και της λογοτεχνίας ανά τον κόσμο μιλούσαν για δύο σημαντικούς σύγχρονους ισπανούς συγγραφείς, το ιερόν τέρας Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν (δημιουργό του ντετέκτιβ Πέπε Καρβάλιο) και τον Αρτούρο Πέρεθ-Ρεβέρτε (μερικά έργα του μεταφέρθηκαν στον κινηματογράφο). Σε αυτούς προστέθηκε πρόσφατα και ο Χαβιέρ Θέρκας (γεννημένος το 1962), του οποίου το μυθιστόρημα Στρατιώτες της Σαλαμίνας απέσπασε το κρατικό βραβείο της χώρας του για το 2001, έγινε μπεστ σέλερ της δεκαετίας, χαιρετίστηκε ως αποκάλυψη και ήδη μεταφράζεται σε πολλές γλώσσες. Ορισμένοι θεωρούν το συγκεκριμένο μυθιστόρημα μεταμοντέρνο, κάτι μεταξύ φιλοσοφικού δοκιμίου, ιστορικού αναγνώσματος, συνδυασμού μυθιστορήματος και ρεπορτάζ, ακόμη και αφήγησης στο στυλ της κλασικής ταινίας του Ορσον Γουέλς Πολίτης Κέιν. Οπωσδήποτε το κείμενο του Θέρκας αποτελεί ένα αριστοτεχνικό μείγμα μυθοπλασίας και έρευνας, αφού περιέχει πλείστα ιστορικά στοιχεία μαζί με ήρωες πλασμένους από τη φαντασία του ιδιοφυούς δημιουργού. «Ο Χαβιέρ Θέρκας διαδέχεται τον Μάριο Βάργκας Γιόσα» γράφει η Corriere della Sera, ενώ ο ίδιος ο διάσημος περουβιανός δημιουργός χαρακτηρίζει το μυθιστόρημα «εντυπωσιακό».

Τι πραγματεύεται όμως αυτό το υπό τον τίτλο Στρατιώτες της Σαλαμίνας περιλάλητο λογοτεχνικό προϊόν; Κατ' αρχήν, είναι η ιστορία του εμφυλίου πολέμου της Ισπανίας δοσμένη με έναν σχεδόν καινούργιο τρόπο, δημοσιογραφικό και λογοτεχνικό. Υπάρχουν πολλά μυθιστορήματα, Ισπανών και άλλων (λ.χ., του Χέμινγκγουεϊ), που επιχειρούν να μιλήσουν για την ίδια εποχή, για αυτό το τραύμα στο σώμα της Ισπανίας, για τις αδελφοκτόνες συγκρούσεις, τα πάθη, το άδικα χυμένο αίμα, είτε μέσω ενός παντογνώστη αφηγητή είτε με τη φωνή κάποιου ήρωα. Ο Θέρκας τα γνωρίζει καλά αλλά στο δικό του ανατρέπει την παράδοση και τη μορφή, χωρίς να αλλάζει το περιεχόμενο. Για να αφηγηθεί την ιστορία του χρησιμοποιεί την κλασική συνταγή των αστυνομικών μυθιστορημάτων: την έρευνα για τη συγκέντρωση στοιχείων (μάλιστα κάνει μνεία του Τζον Λε Καρέ και του Σιμενόν). Οι Στρατιώτες της Σαλαμίνας βεβαίως δεν είναι αστυνομικό μυθιστόρημα, αλλά ένα καταγγελτικό ανάγνωσμα για τον πόλεμο, πιο συγκεκριμένα για τον αδελφοκτόνο πόλεμο. Κεντρικός ήρωας είναι ο Ραφαέλ Σάντσεθ Μάθας, ένας εθνικιστής, συνιδρυτής και ιδεολογικός θεμελιωτής της φασιστικής Φάλαγγας, ο οποίος το 1939, έτος ήττας των δημοκρατικών, νίκης των στρατευμάτων του Φράνκο και λήξης του Εμφυλίου, γλίτωσε σαν από θαύμα την εκτέλεση από τα υποχωρούντα προς τα γαλλικά σύνορα δημοκρατικά στρατεύματα. Αυτό συνέβη διότι ο ανώνυμος πολιτοφύλακας που τον σημάδεψε με το όπλο του, καθώς κρυβόταν στο δάσος, του χάρισε τη ζωή. Ηταν μια πράξη την οποία ο διασωθείς μνημονεύει συχνά ως δείγμα αλτρουισμού. Ωστόσο πάμπολλα ερωτήματα και απορίες έχουν εγερθεί επί του συμβάντος: για παράδειγμα, τι ακριβώς έγινε εκείνη την περίφημη ημέρα.

Την ιστορία τού τι ακριβώς έγινε (και όχι την ιστορία που έχει αφηγηθεί κατά καιρούς ο ίδιος ο διασωθείς) αφηγείται κάποιος δημοσιογράφος και συγγραφέας ονόματι Χαβιέρ Θέρκας, απλός συνονόματος του συγγραφέα του παρόντος βιβλίου (μολονότι έχουν κάποια κοινά σημεία, υπάρχει διαφορά ηλικίας ανάμεσα στους δύο), ο οποίος μόλις το 1994 πρωτάκουσε να μιλούν για την εκτέλεση του Ραφαέλ Σάντσεθ Μάθας (μίλησε για αυτόν ο γιος του Φερλόσιο). Θέλοντας να μάθει πού βρισκόταν και τι έκανε ο Μάθας στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου - στην πραγματικότητα επιθυμώντας να γράψει ένα βιβλίο, ένα ιστορικό αφήγημα -, ο Θέρκας συζητεί με αρκετούς ανθρώπους που τον είχαν γνωρίσει: τον γιο του, τον ιστορικό Μιγέλ Αγκίρε, έναν επιζώντα εθνικιστή ονόματι Χεσούς Πασκουάλ Αγκιλάρ, τον Ρομπέρτο Μπολάνιο, έναν χιλιανό συγγραφέα, αλλά και τον ίδιο τον πολιτοφύλακα που έσωσε τη ζωή του ήρωα, κάποιον Καταλανό, τον Αντόνι Μιράλλες, που ζει ως συνταξιούχος σε κάποιο ίδρυμα στη Γαλλία. Η εξιστόρηση του κρίσιμου συμβάντος, δηλαδή της εκτέλεσης των επιφανών φρανκιστών από τους πολιτοφύλακες, που κάνει ο Μιράλλες δεν διακρίνεται για τη σαφήνειά της, περιέχει την υποκειμενικότητα του αφηγητή της και θυμίζει τη ρήση του Λουίτζι Πιραντέλο «έτσι είναι, αν έτσι νομίζετε» ή μια παρεμφερή φράση «έτσι είναι, αν αυτό επιθυμείτε» ή ακόμη «έτσι είναι, αφού έτσι σας συμφέρει». Ο Μιράλλες πάντως είναι ένας γοητευτικός αντιήρωας που δεν θέλει να θυμηθεί το ένοχο παρελθόν, ένας άνθρωπος που η ζωή τού χάρισε σοφία, τέτοια ώστε να λέει: «Οι πραγματικοί ήρωες γεννιούνται στον πόλεμο και πεθαίνουν στον πόλεμο. Δεν υπάρχουν ζωντανοί ήρωες». Είναι ο ίδιος που ξεχειλίζει από πικρία: «Ποτέ κανείς δεν με ευχαρίστησε που έχασα τα νιάτα μου πολεμώντας για τη γαμημένη τη χώρα του».

Στρατιώτες της Σαλαμίνας θα ονομαζόταν, υποτίθεται, το βιβλίο που θα έγραφε ο Σάντσεθ Μάθας με αυτόν τον παράξενο τίτλο (πρόκειται για παραπομπή στα αίτια της ήττας των Περσών στη Σαλαμίνα), τον οποίο ιδιοποιείται ο Θέρκας. Αποφασισμένος να γράψει ένα αφήγημα για τον παλιό φαλαγγίτη που γλίτωσε τη ζωή του σαν από θαύμα, χάρη στον ανώνυμο πολιτοφύλακα, ο Θέρκας διαβάζει ένα σωρό βιβλία και άρθρα, φίλων και εχθρών του Μάθας και του φρανκισμού, και οτιδήποτε πέφτει στα χέρια του για τον εμφύλιο πόλεμο και το καθεστώς του Φράνκο. Φαινομενικά το βιβλίο του είναι ένα ιστορικό και πολιτικό μυθιστόρημα και ως δημιουργός έχει κρατήσει αποστάσεις από τις δύο πλευρές, τη δημοκρατική και την εθνικιστική. Επειδή όμως κανένας ιστορικός δεν είναι - και δεν μπορεί να είναι - αντικειμενικός, ο συγγραφέας παίρνει σαφή θέση: τάσσεται αναφανδόν κατά των φρανκιστών οι οποίοι οδήγησαν τη χώρα τους «να βυθιστεί σ' ένα βάρβαρο όργιο αίματος» (σελ. 62). Κι ας λέει η γαλλική Liberation ότι το βιβλίο δεν χαρίζεται σε καμία πλευρά, ότι ο πόλεμος είναι πόλεμος και ότι «και οι δημοκρατικοί διέπραξαν εγκλήματα». Μπορεί και από τους δημοκρατικούς να έγιναν έκτροπα αλλά το ζητούμενο είναι ποιοι ευθύνονται για τον πόλεμο. Και αυτοί ήταν οι εθνικιστές, οι θαυμαστές του Χίτλερ και του Μουσολίνι, και όσοι τους βοήθησαν. Γι' αυτό ο συγγραφέας επιχειρεί να δείξει όχι μόνο το ποιος είχε το δίκιο και ποιος το άδικο, αλλά να θυμίσει ότι οι δημοκρατικοί πολεμούσαν εναντίον ενός άρτια εξοπλισμένου στρατού, βοηθούμενου από πολλές πλευρές. «Δεν είχαμε ούτε όπλα ούτε πυρομαχικά ούτε προμήθειες ούτε τίποτα· στην πραγματικότητα, δεν ήμαστε καν στρατός αλλά μια χούφτα κουρελήδες, πεινασμένοι εδώ και μήνες, σκορπισμένοι μέσα στα δάση» λέει ο Μιράλλες, ο άνθρωπος που έσωσε τη ζωή του Σάντσεθ Μάθας.

Ο Θέρκας είναι σαφέστατος: έχει γράψει ένα ιστορικό αφήγημα για τον παραλογισμό του πολέμου και ιδιαίτερα για έναν από τους υπεύθυνους του συγκεκριμένου πολέμου, τον Σάντσεθ Μάθας, «που άναψε φωτιές στη φαντασία εκατοντάδων χιλιάδων νέων και κατέληξε να τους στείλει στο σφαγείο» (σελ. 62). Το Στρατιώτες της Σαλαμίνας λοιπόν είναι αντιφασιστικό και αντιδικτατορικό, και είναι κάτι που μοιάζει με μυθιστόρημα. «Μόνο που αντί να είναι όλα ψέματα», τα πάντα σε αυτό «είναι αλήθεια», σύμφωνα με δήλωση του «συγγραφέα» του που τυχαίνει να είναι ο Θέρκας.



Φίλιππος Φιλίππου (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 02-03-2003