Οι ευρωπαϊκές επαναστάσεις

ΚΡΙΤΙΚΗ





Ο Charles Tilly, καθηγητής της Νέας Σχολής Κοινωνικών Ερευνών της Νέας Υόρκης, είναι ίσως ο σημαντικότερος εν ζωή εκπρόσωπος της στρουκτουραλιστικής-ματεριαλιστικής σχολής της ιστορικής κοινωνιολογίας. Η έκδοση του φιλόδοξου βιβλίου του Οι Ευρωπαϊκές Επαναστάσεις, 1492-1992 στα ελληνικά είναι ένα ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός, καθώς είναι η πρώτη φορά που το έργο αυτού του παραγωγικότατου και με μεγάλη επιρροή στοχαστή παρουσιάζεται στη χώρα μας. Το βιβλίο του Tilly είναι το αποτέλεσμα δεκαετιών έρευνας και είναι συνέχεια θεωρητικών μοντέλων που επεξεργάστηκε ο συγγραφέας σε προηγούμενες μελέτες του [κυρίως στα βιβλία The Formation of National States in Europe (Princeton, NJ, 1975) και From Mobilization to Revolution (Reading, Mass., 1978)].

Οι απόψεις του Charles Tilly για τις διαδικασίες δημιουργίας των σύγχρονων ευρωπαϊκών κρατών έχουν ασκήσει μεγάλη επιρροή σε όλο το φάσμα των κοινωνικών επιστημών. Για τον αμερικανό καθηγητή, συστημικές πιέσεις ­ ο ανταγωνισμός μεταξύ κρατών για έδαφος και ισχύ, που συχνά φθάνει στο αποκορύφωμά του με τον πόλεμο ­ αποτελούν την κινητήρια δύναμη για τη δημιουργία των σύγχρονων κρατών. Η φράση του Tilly «ο πόλεμος δημιουργεί κράτη», υπονοώντας ότι το κύριο κίνητρο για την παγίωση των εθνικών κρατών στην Ευρώπη ήταν η προετοιμασία για πόλεμο, χρησιμοποιείται συχνά τόσο από πολιτικούς επιστήμονες όσο και από διεθνολόγους. Ο Tilly έχει υποστηρίξει ότι, παρ' όλο που οι «δημιουργοί» κρατών ξεκίνησαν αποσπώντας πόρους για πολεμικούς σκοπούς με την παράλληλη υπόσχεση παροχής προστασίας και ασφάλειας (έναντι εσωτερικών και εξωτερικών απειλών), με την πάροδο του χρόνου η διαδικασία αυτή μετατράπηκε σε εσωτερική διαπραγμάτευση που απαιτούσε τη σφυρηλάτηση ευρύτερων κοινωνικών συμμαχιών, συμμαχιών που, με τη σειρά τους, οδήγησαν βαθμιαία σε πολιτική χειραφέτηση, καθιερώνοντας την ιδιότητα του πολίτη και νομιμοποιώντας τις αξιώσεις των πολιτών επί του κράτους [βλ. ιδιαίτερα το βιβλίο του Coercion, Capital and European States, Α.D. 990-1990 (Oxford, 1990)].

Η βασική αυτή ιδέα για τη σημασία του πολέμου στη δημιουργία των σύγχρονων ευρωπαϊκών κρατών χρησιμοποιείται από τον Tilly και στην ερμηνεία των επαναστάσεων. Η εξέλιξη της στρατιωτικής τεχνολογίας υποχρέωσε τα ευρωπαϊκά κράτη να αναζητούν ολοένα και περισσότερους πόρους. Οταν δυσαρεστημένες τοπικές ελίτ αποφάσιζαν να κάνουν συμμαχίες με τον ενοχλημένο από τους μεγαλύτερους φόρους πληθυσμό, οι υπάρχουσες κρατικές δομές διέτρεχαν σοβαρό κίνδυνο. Μερικά ευρωπαϊκά κράτη κατάφεραν να ξεπεράσουν τέτοιες κρίσεις δημιουργώντας νέες και αποτελεσματικότερες διοικητικές δομές, ενώ άλλα απέτυχαν και παρέμεναν αδύναμα, αγγίζοντας ακόμη και το σημείο της εξαφάνισης, όπως η Πολωνία.

Ο Tilly ξεκινά το βιβλίο του με έναν γενικό ορισμό της επανάστασης που τον οδηγεί στην επισήμανση ότι «λίγες μόνο επαναστατικές καταστάσεις έχουν επαναστατικές συνέπειες» (σελ. 47). Κατόπιν ο συγγραφέας, αφού υποστηρίξει ότι το 1492 είναι έτος-σταθμός για τα ευρωπαϊκά πράγματα καθώς ολόκληρη η ζωή στην ήπειρο παίρνει μια διαφορετική όψη τον 16ο αιώνα (σελ. 66), αναλύει κατά γεωγραφική περιοχή τις επαναστατικές δραστηριότητες στην Ευρώπη τα τελευταία 500 χρόνια. Με την πάροδο του χρόνου οι επαναστατικές καταστάσεις έγιναν ολοένα και σπανιότερες στη Βορειοδυτική Ευρώπη. Στις Κάτω Χώρες σχεδόν εξαφανίστηκαν από τότε που άλλες χώρες αναγνώρισαν επισήμως την ανεξάρτητη Ολλανδική Δημοκρατία με τη Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648). Ωστόσο τόσο στη Βαλκανική όσο και στην Ιβηρική χερσόνησο επαναστατικές καταστάσεις συνέχισαν να είναι συχνές ακόμη και τη δεκαετία του 1930. Καθώς όμως ο οικονομικός εκσυγχρονισμός (η απαραίτητη προϋπόθεση της στρατιωτικής ισχύος) άγγιξε και τις λιγότερες ανεπτυγμένες περιοχές της Ευρώπης, οι παλαιού τύπου επαναστάσεις πέρασαν και εκεί στο περιθώριο. Νέες μορφές επαναστατικών καταστάσεων που σκοπό είχαν να προωθήσουν τη μαζική συμμετοχή και τις διαρθρωτικές αλλαγές ήλθαν έτσι στην επιφάνεια. «Οι εθνικές επαναστάσεις» γράφει ο Tilly «υπήρξαν οι κυρίαρχες μορφές στην Ευρώπη μετά το 1815 και ακόμη και σήμερα δεν έχουν ολοκληρώσει τον κύκλο τους» (σελ. 426). Αλλωστε, σημειώνει, οι επαναστάσεις στη σύγχρονη Ανατολική Ευρώπη μοιάζουν πολύ με εθνικές επαναστάσεις.

Συνοψίζοντας την εμπειρική του έρευνα ο Tilly υποστηρίζει ότι επαναστατικές καταστάσεις εμφανίζονταν συχνότερα όταν το κράτος ήταν αδύναμο. Ειδικά μάλιστα σ' αυτή την περίπτωση η επαναστατική κατάσταση είχε και σημαντικές επαναστατικές συνέπειες. Για παράδειγμα, η επανάσταση των Πορτογάλων κατά των καστιλλιάνων φεουδαρχών το 1640 ήταν επιτυχής λόγω της εξασθένησης των τελευταίων εξαιτίας του πολέμου με τη Γαλλία. Αλλά και οι επαναστάσεις στην Ανατολική Ευρώπη το 1989 αντανακλούσαν σε μεγάλο βαθμό τη μειωμένη εξουσία των κομμουνιστών ηγετών (σελ. 436). Πάντως, σημειώνει ο Tilly, η επανάσταση στην πρώην υπερδύναμη δεν οδήγησε σε επαναστατικές αλλαγές:

«Παντού στα συντρίμμια της Σοβιετικής Ενωσης οι αξιωματούχοι, οι οποίοι υπό το παλαιό καθεστώς είχαν κρατηθεί στην εξουσία χάριν του Κομμουνιστικού Κόμματος, ασκούσαν τώρα την εξουσία τους εν ονόματι της εθνικής κυριαρχίας ή χρησιμοποιούσαν τις ικανότητές τους, τις διασυνδέσεις τους και τις προσβάσεις τους στα αγαθά με στόχο να προωθήσουν καινούργιες σταδιοδρομίες ως εργολάβοι» (σελ. 427).

Εν τούτοις οι ερμηνείες που προσφέρει ο Charles Tilly για τις επαναστατικές καταστάσεις στον αιώνα μας δεν είναι ιδιαίτερα πειστικές. Οπως σωστά παρατηρεί ο Daniel Chirov στο Journal of Modern History [1995 (3), σελ. 676], ο Tilly «χρησιμοποιεί τη θεωρητική του πολυπλοκότητα και τη μεγάλη εμπειρία του με γαλλικό και αγγλικό αρχειακό υλικό για να δώσει νόημα στις εξελίξεις στη Δυτική Ευρώπη ανάμεσα στον 16ο και στον 19ο αιώνα, αλλά η προσπάθειά του να επεκτείνει τις ιδέες του και στις τελευταίες αναταραχές στην Ανατολική Ευρώπη και στην ΕΣΣΔ είναι λιγότερο ικανοποιητική. Εκεί οι κοινωνικές και πολιτικές δομές είναι πολύ διαφορετικές απ£ αυτές που είχε συνηθίσει να μελετά και τα μοντέλα του δεν δουλεύουν πια». Οι ορθές αυτές επισημάνσεις δεν είναι δύσκολο να επιβεβαιωθούν και από τον έλληνα αναγνώστη του βιβλίου. Για παράδειγμα, στον πίνακα «Επαναστατικές Καταστάσεις στα Βαλκάνια και στην Ουγγαρία» (σελ. 185) ο Tilly γράφει ότι το 1974 «ξέσπασε Τουρκο-Κυπριακός Πόλεμος με ανταρτοπόλεμο επί κυπριακού εδάφους», ενώ αλλού (σελ. 190) γράφει ότι «η διαμάχη επί των προτάσεων των Ελληνοκυπρίων περί ενώσεως της Κύπρου με την Ελλάδα (1955-9), οι οποίες οδήγησαν σε μια δραστική βρετανική στρατιωτική παρέμβαση, σίγουρα χαρακτηρίζεται ως εμφύλιος πόλεμος» (η έμφαση δική μας). Πάντως οι ανακρίβειες αυτές στο εμπειρικό υλικό (και ίσως αρκετές άλλες) αδικούν τη μεγάλης εμβελείας θεωρητική μελέτη του Tilly και σίγουρα δεν αναιρούν τη σημασία της.

Η μετάφραση του βιβλίου είναι ικανοποιητική (αν και το τελικό κείμενο χρειαζόταν καλύτερη επιμέλεια). Επίσης, η συμπερίληψη του ευρετηρίου της πρωτότυπης αγγλικής έκδοσης εκπλήσσει ευχάριστα, καθώς ο κανόνας στην εγχώρια εκδοτική πρακτική είναι η απάλειψή του. Σε γενικές γραμμές Οι Ευρωπαϊκές Επαναστάσεις, 1492-1992 είναι ένα σημαντικό βιβλίο που εξοικειώνει τον έλληνα αναγνώστη όχι μόνο με την ευρωπαϊκή ιστορία των τελευταίων πέντε αιώνων αλλά και με τη σκέψη ενός μεγάλου διανοητή.



Αστέρης Χουλιάρας

ΤΟ ΒΗΜΑ, 22-11-1998