Χένρι Τζέϊμς, ο δάσκαλος

Ένα μυθιστόρημα για τον σπουδαίο συγγραφέα Χένρι Τζέιμς, γραμμένο αριστοτεχνικά από τον Κολμ Τόιμπιν, βαθύ γνώστη και θαυμαστή του έργου του.


Ο Τόιμπιν ακολουθεί τον κοσμοπολίτη συγγραφέα στα ταξίδια του στην Ευρώπη στα τέλη του 19ου αιώνα και περιγράφει με ακρίβεια την πνευματική ζωή της εποχής. Μας ταξιδεύει στο μυαλό και την ψυχή ενός ανθρώπου που χάρη στο ταλέντο του γεύτηκε το θρίαμβο, αλλά πλήρωσε βαρύ προσωπικό τίμημα, βάζοντας την πνευματική ζωή πανω από τα ζητήματα της καρδιάς.
Μιλάει για τη μοναξιά και τις ανεκπλήρωτες επιθυμίες του, για την απροσδιόριστη σεξουαλικότητά του, για την ιδιωτικότητα που δεν απόλαυσε μες στην επιτυχία, για τις υπαρξιακές αγωνίες ενός μεγάλου πενύματος. Μας δείχνει τον κόσμο μέσ' απ' τα μάτια του Χένρι Τζέιμς, κι είναι σαν να βλέπουμε το μεγάλο δημιουργό τη στιγμή που συλλαμβάνει τις ιδέες για τα κλασικά πια έργα του.


Ο Κολμ Τόιμπιν ολοκληρώνει το πορτρέτο αυτού του μεγάλου τεχνίτη του λόγου με τις ακριβείς και λεπταίσθητες πινελιές με τις οποίες εκείνος άφησε στη σύγχρονη λογοτεχνία μια σειρά από αριστουργήματα.


Το βιβλίο Χένρι Τζέιμς, ο δάσκαλος έχει τιμηθεί με το βραβείο IMPAC και το γαλλικό Βραβείο Καλύτερου Ξένου Μυθιστορήματος 2005. Οι «New York Times» το συμπεριέλαβαν στη λίστα με τα «10 καλύτερα βιβλία του 2004», ενώ ήταν υποψήφιο και για το βραβείο Booker 2004.


ΚΡΙΤΙΚΗ

Οταν ο αδελφός τού Χένρι Τζέιμς, ο φιλόσοφος Γουίλιαμ Τζέιμς, τον παρότρυνε να εγκαταλείψει την Αγγλία όπου είχε εγκατασταθεί και να επιστρέψει στην Αμερική για να γράψει ένα ιστορικό μυθιστόρημα με θέμα τους «Πουριτανούς Προπάτορες τους», ο Χένρι απάντησε μειδιώντας ελαφρώς πως ένα τέτοιο μυθιστόρημα θα ήταν «μια σκέτη μπούρδα». Αυτή ήταν και η άποψή του για τα ιστορικά μυθιστορήματα, και υπάρχει μια κρυφή ειρωνεία στο γεγονός πως τα τελευταία χρόνια έγινε ο ίδιος ο ήρωας ενός αριθμού ιστορικών μυθιστορημάτων γραμμένα από καταξιωμένους σύγχρονους συγγραφείς, οι οποίοι στο πλαίσιο της μεταμοντέρνας τάσης αξιοποιούν δυναμικά το παρελθόν, σαν μια σοφίτα που περιέχει πολύτιμο υλικό και κρυμμένες ιστορίες. Μετά τον «Συγγραφέα» του Ντέιβιντ Λοντζ, έργο το οποίο εστιάζει στα τελευταία χρόνια της ζωής του, και τη «Γραμμή της ομορφιάς», που απέσπασε το Μπούκερ, όπου ο κεντρικός ήρωας Νικ κάνει τη διδακτορική του διατριβή στον Χένρι Τζέιμς, ακολούθησε «Ο Δάσκαλος» του Ιρλανδού Κολμ Τόιμπιν, που εστιάζει κυρίως στην εσωτερική ζωή του μεγάλου δημιουργού και στον τρόπο που η εξωτερική πραγματικότητα αποκτά μια ανεξάρτητη και αυθύπαρκτη διάσταση μέσα από την τέχνη του. Ταυτόχρονα, ανιχνεύει την αποστασιοποιημένη, χωρίς πάθη ζωή του, την απόσταση που πάντα κρατούσε από φίλους και συγγενείς αλλά και τους λόγους της εκούσιας απομόνωσής του, οι οποίοι -μετά την ανάγνωση του βιβλίου- γίνονται απολύτως κατανοητοί, καθώς η απόσταση αυτή προβάλλει ως απαραίτητη συνθήκη προκειμένου να προσδώσει στους ήρωες των έργων του πολυπλοκότητα και ένταση που ο ίδιος δεν επέτρεπε στον εαυτό του να βιώσει.
Το σημείο έναρξης του μυθιστορήματος είναι το 1895, χρονιά που στιγματίστηκε από την αποτυχία του θεατρικού του έργου «Γκάι Ντόμβιλ» και από τη δημόσια αποδοκιμασία του. Ο Τόιμπιν περιγράφει την ταπείνωσή του αλλά και τη σκανδαλώδη επιτυχία του Οσκαρ Ουάιλντ με το έργο του «Ενας ιδανικός σύζυγος», τη φυγή του για ένα διάστημα στο σπίτι της φίλης του Λαίδης Γούλσλι στην Ιρλανδία και την ψυχική απόσταση και ερημιά που ένιωθε εκείνη την εποχή, απόσταση που μεγάλωσε μετά την αποτυχία. Το μυθιστόρημα τελειώνει τον Οκτώβριο του 1899 κι ενώ ο Τζέιμς βρίσκεται στο Λαμπ Χάουζ, στην καινούρια του ιδιοκτησία στο Ράι του δυτικού Σάσεξ, όπου ζει μέσα σε κλίμα ασφάλειας και τάξης και αποχαιρετά τον αδελφό του Γουίλιαμ, τη νύφη του Αλις και την κόρη τους Πέγκι, που τον είχαν επισκεφτεί και έμειναν μαζί του για ένα διάστημα, για να επιστρέψει στη μοναδική ενασχόλησή του, τη συγγραφή των βιβλίων του, που υποψιαζόμαστε πως είναι γι' αυτόν «η αληθινή ζωή».

Καλωσορίζοντας τα φαντάσματα

Το διάστημα των τεσσάρων αυτών ετών, όπως αναπλάθεται από τον Τόιμπιν, δεν είναι απαλλαγμένο από γεγονότα, αν και το δραματικότερο εξ αυτών είναι η πανωλεθρία που υπέστη μετά το θεατρικό του έργο. Ο Τζέιμς παρουσιάζεται να επισκέπτεται διάφορους συγγενείς και φίλους κι εκείνοι να του ανταποδίδουν τις επισκέψεις, ταξιδεύει και συναναστρέφεται γνωστούς και ευφυείς ανθρώπους της εποχής του, θυμάται στιγμές, ανακαλεί γεγονότα από την παιδική και εφηβική του ηλικία, πρόσωπα που χάθηκαν για πάντα και γεγονότα στα οποία δεν μπόρεσε να παρέμβει, καταστροφές που δεν κατάφερε να εμποδίσει. Επίσης θυμάται και ερμηνεύει τις αντιδράσεις του. Θυμάται την παιδική του ηλικία, τα ταξίδια του στην Ευρώπη, την αγαπημένη αλλά απόμακρη μητέρα του, τη λιγότερο απόμακρη θεία του Κέιτ, τον ιδεαλιστή, αλλά ιδιαίτερα εκκεντρικό πατέρα του. Οι σκηνές από την παιδική του ηλικία περιλαμβάνουν την εμπειρία της ανάγνωσης του «Αλικου γράμματος» του Χόθορν και τη δραματική επιστροφή από τον εμφύλιο πόλεμο του νεαρότερου αδελφού του Γουίλκι. Ανακαλεί, επίσης, στη μνήμη του τις δύο σημαντικές γυναίκες της ζωής, του, την εξαδέλφη του Μίνι Τεμπλ (πάνω στην οποία βασίστηκε η ηρωίδα του έργου του «Ντέζι Μίλερ») και τη στενή του φίλη, συγγραφέα Κόστανς Φένιμορ Γούλσον, από την προσωπικότητα της οποίας άντλησε στοιχεία για τη δημιουργία της ηρωίδας Ιζαμπέλ Αρτσερ στο «Πορτρέτο μιας κυρίας». Αυτές οι σχέσεις αποδίδονται μέσα από εκτενείς αναδρομές στο παρελθόν, όπως ο ίδιος τις ανασυνθέτει μέσα από τα φίλτρα του χρόνου και αναγνωρίζει την αλήθεια στις κατηγορίες που του έχουν αποδοθεί: ήταν απόμακρος και αδιάφορος όταν οι δύο αυτές γυναίκες τον χρειάστηκαν, κράτησε τις αποστάσεις, δεν δεσμεύτηκε και τράπηκε σε φυγή, περιφρουρώντας εγωιστικά την ιδιωτικότητά του, προβάλλοντας πάντα ως πρόσχημα την αφοσίωσή του στην τέχνη του. Πέρα από τις δύο γυναίκες που πέρασαν στα βιβλία του και βγήκαν βίαια από τη ζωή του, υπήρξαν και δύο νεαροί άντρες που τράβηξαν το ενδιαφέρον του και ο Τόιμπιν αφήνει σαφείς υπαινιγμούς για την ύπαρξη μιας υπόγειας έλξης. Ο Ιρλανδός υπηρέτης Τομ Χάμοντ και ο Νορβηγός γλύπτης Χέντρικ Αντερσεν καταλαμβάνουν μεγάλο μέρος από τις ονειροπολήσεις του, αλλά στην πραγματικότητα δεν είχε τίποτα συμβεί, εκτός από κάποια πλάγια βλέμματα και μερικούς αμήχανους εναγκαλισμούς.

Κατάσταση περιορισμού

Η πλοκή των έργων που παρήγαγε ο Τζέιμς, τα ερεθίσματα, η πηγή έμπνευσής τους και τα μετέπειτα στάδια της επεξεργασίας τους εμπλέκονται δεξιοτεχνικά στο μυθιστόρημα του Τόιμπιν. Ο Δάσκαλος εμφανίζεται πάντα έτοιμος να αποσπάσει πληροφορίες από το περιβάλλον, να ακούσει προσεκτικά τις ιστορίες που διηγούνται, να παρατηρήσει εκφράσεις, κινήσεις και κίνητρα που τα προεκτείνει στη φαντασία του, δίνοντάς τους, αργότερα, κάποια θέση στα βιβλία του.
Η ζωή του συγγραφέα περιγράφεται ως μια «κατάσταση περιορισμού», με ευελιξία αποστασιοποιείται από τα αισθήματά του και συχνά τον βλέπουμε να έρχεται αντιμέτωπος με κάποιο πρόσωπο ή κάποιο γεγονός που έχει ήδη γράψει στα βιβλία του πριν από χρόνια, διαπιστώνοντας πως η συγγραφική του ζωή προηγείται και τον προλαβαίνει. Οταν οι άλλοι του απευθύνονται με ερωτήσεις δεν έχει πάντα την ετοιμότητα να δώσει την κατάλληλη απάντηση, η οποία θα σχηματιστεί αργότερα, όταν θα κλειστεί στο γραφείο του και θα αρχίσει να γράφει.
« ...κάθε βιβλίο που είχε γράψει, κάθε σκηνή που είχε περιγράψει, κάθε χαρακτήρας που είχε δημιουργήσει είχε γίνει ένα μέρος του εαυτού του, είχε εισχωρήσει στο πνεύμα του και είχε εγκατασταθεί εκεί, σύντροφος της εξέλιξης της ζωής του».

Η ζωή των άλλων

Το θέμα του Τόιμπιν είναι ο εσώτερος Τζέιμς, η κρυφή ζωή του, ο δάσκαλος της λογοτεχνικής αρτιότητας, ο μάστορας της σχοινοτενούς φράσης αλλά και μια τεράστια σιωπηλή αρένα από όνειρα, μνήμες και υπόγειες παρατηρήσεις. Ο ήρωάς του είναι ένας εσωστρεφής παρατηρητής, πάντα έτοιμος να ακούσει, αλλά ποτέ πρόθυμος να αποκαλύψει τις διεργασίες της σκέψης του, τη φαντασία του και το βάθος των συναισθημάτων του. Το μυθιστόρημα, πέρα από θέμα της ομοφυλοφιλίας, την οποία όλοι γνωρίζουν και κατανοούν εκτός από τον ίδιο, εξετάζει και τον τρόπο που ο συγγραφέας εξήγαγε το υλικό των έργων του από τη ζωή των άλλων. Η λέξη που συχνά βάζει στα χείλη του ήρωά του, είναι η λέξη «φαντάζομαι» και αυτή συνοψίζει και την προσπάθεια του Τόιμπιν: Μας δείχνει την ικανότητα του Τζέιμς να φαντάζεται με σχολαστικές λεπτομέρειες τον τρόπο σκέψης ενός μικρού εγκαταλειμμένου παιδιού, μιας γυναίκας, ενός υπηρέτη: «...φιγούρες που βλέπει μέσα από ένα παράθυρο ή μια πόρτα, μια μικρή χειρονομία που υπαινίσσεται μια πολύ μεγαλύτερη σχέση, κάτι κρυμμένο που ξαφνικά αποκαλύπτεται». Επιπλέον, στο μυθιστόρημα προβάλλεται και η μυστηριώδης ικανότητα του μεγάλου δημιουργού, η ικανότητα της ταυτόχρονης «απόκρυψης και αποκάλυψης του εαυτού του».
Ο Τόιμπιν ισχυρίζεται πως το υλικό των βιβλίων του Τζέιμς είναι τα φαντάσματα: οι χαμένοι, οι εξαφανισμένοι, οι πεθαμένοι, οι βυθισμένοι στο παρελθόν. Το ίδιο συμβαίνει και με το δικό του βιβλίο, το οποίο κατακλύζεται από μια αίσθηση νοσταλγίας και στέρησης αλλά και από τη δύναμη της γραφής να παρηγορεί και να γιατρεύει. Λίγες σελίδες πριν από το τέλος βάζει στα χείλη του ήρωά του τη φράση που συνοψίζει και το δικό του εγχείρημά «...η ζωή είναι ένα μυστήριο και μόνο στις λέξεις και στις προτάσεις βρίσκεται η ομορφιά». Αν σκύψουμε στα έργα του Χένρι Τζέιμς η φράση αυτή γίνεται απολύτως κατανοητή και η όποια απορία μας για τη ζωή του και τη στάση του απέναντι στους άλλους θα σβήσει μέσα στην αρτιότητα του κόσμου που δημιούργησε. Εξάλλου ο ίδιος μας είχε προλάβει δηλώνοντας πως «το έργο είναι ο βίος του δημιουργού».

ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 08/06/2007