Το παλαιό καθεστώς και η επανάσταση

Στα μέσα του δεκάτου ενάτου αιώνα, στις μεγάλες συνθέσεις που συγκροτούν την εθνική ιστοριογραφία των επιμέρους ευρωπαϊκών κοινωνιών, επικρατούσε η επική αφήγηση του παρελθόντος. Στη Γαλλία μεσουρανούσε το άστρο του Jules Michelet, ο οποίος στην Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης παρουσιάζει σελίδες επικές, εμπνευσμένες από έντονα πατριωτικά αισθήματα, διατυπωμένες σε λαμπρή αφηγηματική ρητορική, που ανέβαζαν στο ιστοριογραφικό προσκήνιο ως πρωταγωνιστή της εθνικής διαδρομής ένα συλλογικό υποκείμενο: τον γαλλικό λαό.
Σ' αυτό το κλίμα, ο Tocqeville παρουσίασε ένα έργο αναλυτικό, χωρίς ηρωικούς πρωταγωνιστές, χωρίς επική αφήγηση, χωρίς έξαρση. Αντίθετα έθετε ερωτήματα, εξέταζε τη δομή της κοινωνίας, εστίαζε την προσοχή του στο φαινόμενο της ισχύος, αναζητούσε τους τρόπους άσκησης της εξουσίας και στάθμιζε τις επιπτώσεις τους.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Προβληματισμένος από τα γεγονότα στην πατρίδα του μετά την επανάσταση του 1848, ο γάλλος πολιτικός στοχαστής Alexis de Tocqueville (Παρίσι 1805 - Κάννες 1859) προσπαθεί να διερευνήσει τα αίτια του πολιτικού αδιεξόδου της Γαλλίας η οποία, εξήντα χρόνια μετά την Επανάσταση, εμφανιζόταν να έχει αποτύχει να εγκαθιδρύσει ένα σταθερό δημοκρατικό καθεστώς. Δεν αποτελεί πρόθεσή του να αναπολήσει το παρελθόν ή και να προσθέσει ακόμη μια ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης· κύριο μέλημά του είναι η συγγραφή μιας φιλοσοφικής και κοινωνιολογικής μελέτης. Με καταβολές από την παλαιά αριστοκρατία, ο δισεγγονός αυτός του Malherbes, του υπουργού και υπερασπιστή του Λουδοβίκου ΙΣτ/, δεν διστάζει ωστόσο να της ασκήσει κριτική επιρρίπτοντάς της σοβαρές ευθύνες για όσα διαδραματίστηκαν. Βασικές του ιδέες είναι ότι η Επανάσταση προϋπήρχε στο Παλαιό Καθεστώς και ότι η σύγχρονή του Γαλλία παρουσιάζει πολλά κοινά γνωρίσματα με την παλαιά Γαλλία. Η Επανάσταση δεν αποτέλεσε ουσιαστικό ρήγμα στο ιστορικό γίγνεσθαι της πατρίδας του και απέτυχε τελικά να συντελέσει στην πολιτική της αναδιοργάνωση προς την κατεύθυνση της πολιτικής ελευθερίας.



Τα αίτια της αποτυχίας



Μετά το πραξικόπημα του Λουδοβίκου-Ναπολέοντα Βοναπάρτη, ο Tocqueville αποσύρεται από την πολιτική ζωή και αφιερώνεται από το 1851 στην αναζήτηση των αιτιών της αποτυχίας της Γαλλίας στην εδραίωση της ελευθερίας του ατόμου και στους λόγους για τους οποίους παραμένουν οι Γάλλοι ακόμη δέσμιοι του δεσποτισμού, που ευνοεί τον ατομικισμό και την κακώς εννοούμενη ισότητα. Στις δημοκρατικές κοινωνίες από τις οποίες απουσιάζει η ελευθερία, δηλώνει ο Tocqueville, το πνευματικό και το ηθικό επίπεδο δεν θα σταματήσει να υποβαθμίζεται. Ασπάζεται τις αρχές της φιλελεύθερης πολιτικής παράδοσης που πηγάζει από τον Montesquieu και συγχρόνως επεκτείνει τον ρομαντικό φιλελευθερισμό της Madame de Stael και του Benjamin Constant. Μόνο η ελευθερία μπορεί να αποκαταστήσει την επαφή μεταξύ των πολιτών και να τους αποσπάσει από τη λατρεία του χρήματος και του εύκολου πλουτισμού, που όλο και τους καταδυναστεύει, με επιπτώσεις στην ανάπτυξη της κοινωνίας και στην εξέλιξη του πολιτισμού. Μελετώντας τις ιδιομορφίες του γαλλικού φεουδαρχικού συστήματος, προχώρησε σε συγκριτική εξέταση της γαλλικής και της αγγλικής αριστοκρατίας, καθώς και της γερμανικής φεουδαρχίας. Επειδή θεωρεί ότι το παρελθόν αποτελεί αναγκαία πηγή για την κατανόηση του παρόντος, στράφηκε προς μια ανάλυση εκδηλώσεων του Παλαιού Καθεστώτος, για τις οποίες ως τότε οι μελετητές δεν είχαν δείξει ενδιαφέρον.

Κατά τον γάλλο φιλελεύθερο αριστοκράτη οι επαναστατικές ιδέες του 1789 δεν ήσαν τελείως πρωτότυπες και είχαν διατυπωθεί προγενέστερα από άλλους ηγέτες και κήρυκες επαναστάσεων. Στην επαναστατική ανατροπή οδήγησαν αλλαγές που είχαν ήδη συντελεσθεί στις συνήθειες, στα ήθη και στις συνθήκες, οι οποίες προετοίμασαν τους ανθρώπους να δεχθούν τις νέες αυτές ιδέες. Πιστεύει στην αξία του συλλογικού βίου και έχει την πεποίθηση ότι η συμμετοχή του ατόμου στη ζωή της κοινότητας τον εξυψώνει. Πραγματοποιώντας μια υπέρβαση, το εγχείρημά του τοποθετείται σε διαφορετικό επίπεδο χωρίς να αναπαράγει παλαιότερες ιδέες· διακρίνονται ποικίλες διαλεκτικές σχέσεις ανάμεσα στα κοινωνικά φαινόμενα και στην πολιτική, ανάμεσα στα διάφορα τμήματα της αριστοκρατίας και στην απολυταρχία, μεταξύ κυβέρνησης και κοινωνίας. Κάτω από ένα πρίσμα θαυμασμού και επιφυλακτικότητας, ο Tocqueville προσπαθεί να επιλύσει το πρόβλημα της επαναστατικής δυναμικής που τον έχει ήδη απασχολήσει είκοσι χρόνια πρωτύτερα στο δοκίμιό του Etat social et politique de la France avant et apres 1789, δημοσιευμένο το 1836 σε αγγλικό περιοδικό και γραμμένο μετά το ταξίδι του στην Αμερική. Δεν φωτίζει ηρωικές προσωπικότητες και συνταρακτικά γεγονότα, αντίθετα από άλλους συγχρόνους του ιστορικούς, όπως οι Michelet, Thiers, Lamartine, στους οποίους καθόλου δεν αναφέρεται. Μόνο με τον Guizot τον συνδέουν κοινές αντιλήψεις για την ιστορία, ιδίως στην ερμηνεία των γεγονότων μέσα από ένα εννοιολογικό πλέγμα που τίθεται μέσα στον χρόνο. Επίσης είναι φανερό ότι ο Tocqueville εγκαινιάζει την ιστορία των νοοτροπιών με την ανάλυση των συμπεριφορών και των επιθυμιών των Γάλλων κατά τις παραμονές της Επανάστασης. Εξετάζει την παλαιά κοινωνία σε όλες τις εκδηλώσεις της, διακρίνοντας μακροπρόθεσμες και βραχυπρόθεσμες πολιτικές, πολιτιστικές, οικονομικές και ψυχολογικές αιτίες· προβάλλει πάντοτε τον κοινωνικό παράγοντα στη γενικότερη σημασία του (δημόσιο πνεύμα, συνήθειες, ήθη). Χωρίς έξαρση τεκμηριώνει την ιστορική επιχειρηματολογία του με βάση τα τετράδια παραπόνων, τα πρακτικά των εθνικών και των επαρχιακών συνελεύσεων, τις προσωπικές αναμνήσεις, ανέκδοτα χειρόγραφα και πρωτογενείς έρευνες σε έγγραφα από τα Γενικά Αρχεία, τα Αρχεία του Δημαρχείου των Παρισίων, την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας και το αρχείο της Tours. Διαμορφώνεται μάλιστα σε αυτόν, όπως διαπιστώνει ο Francois Furet, μια γενική τυπολογική θεωρία της κοινωνίας που θα αναπτυχθεί αργότερα περισσότερο από τον Max Weber.



Με πυκνό ύφος



Θεμελιακό έργο της ευρωπαϊκής πολιτικής σκέψης, γραμμένο με πυκνό ύφος και ιδιαίτερα σαφή εννοιολογική διατύπωση, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση μεταφράζεται για πρώτη φορά στα ελληνικά και το δύσκολο αυτό εγχείρημα ανέλαβε με επιτυχία ο Ανδρέας Παππάς. Στα εμπεριστατωμένα προλεγόμενά του, που αποτελούν διεισδυτική εισαγωγή στις ιδέες του Tocqueville, ο Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης διαπραγματεύεται το θέμα «Η πολιτική υποθήκη του Alexis de Tocqueville», ένα ερμηνευτικό δοκίμιο το οποίο αποτελεί ουσιώδες μέρος της έκδοσης για τη γνωριμία των ιδεών και της πολιτικής ευαισθησίας του Tocqueville για το αίτημα της εδραίωσης της ελευθερίας. Αξιοποιώντας τα πορίσματα της σύγχρονης έρευνας, ο Π. Μ. Κιτρομηλίδης αναφέρεται στους σταθμούς της ζωής και της πολιτικής σταδιοδρομίας του γάλλου διανοητή, στους άξονες της ιστορικής του έρευνας, στην έκδοση και στην υποδοχή του έργου, στην τύχη των ιδεών του. Παρερμηνευμένος από συγχρόνους και επιγόνους του, ο Tocqueville απέκτησε τις τελευταίες δεκαετίες τη θέση που του αρμόζει στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού.



Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου (ιστορικός των ιδεών)

Το ΒΗΜΑ, 28/01/2007