Τα νησολόγια

Τα νησολόγια αφηγούνται μια ξεχωριστή ιστορία. Μοιάζει να αδιαφορούν για τις ανανεώσεις και τις μεταλλάξεις της γνώσης και της επιστήμης και, μόνα τους, ακολουθούν τη δική τους πορεία. Την αργή άνθηση ενός εκλεκτικού είδους, ξεχωριστού τόσο ως τέχνη εικαστική ή χαρτογραφική όσο και ως σύνθεση λογοτεχνική, ιστορική ή γεωγραφική.
Τα νησολόγια ριζώνουν στην αρχαιότητα, στα έπη του Ομήρου και του Βιργιλίου και στη γεωγραφική φιλολογία που προέκυψε από αυτά. Αργότερα, στο αργό ξεκίνημα των νεότερων χρόνων, καθώς πυκνώνουν τα θαλασσινά ταξίδια και ξυπνά η περιέργεια, εκδηλώνεται πάλι μια νέα νησιωτική εμμονή.
Πρώτα, όπως πρέπει, εμφανίζονται οι ορισμοί, τα ονόματα και οι θέσεις των νησιών, καταγραμμένα υπομονετικά από σχολαστικούς λόγιους. Έπειτα οι πρώτες εφαρμογές, χάρτες και περιγραφές που φωτίζουν τους οικείους ελληνικούς νησιωτικούς μικρόκοσμους, μια τελική άσκηση επί χάρτου πριν ξεκινήσουν τα μεγάλα ταξίδια των ανακαλύψεων. Τέλος, η θεαματική έκρηξη του είδους, που θα προσαρμοστεί στην ποικιλία των αναγκών της επικοινωνίας και της ενημέρωσης του 16ου και του 17ου αιώνα και θα θυμίζει πως τα νησιά ήσαν και είναι τα πρώτα πρόσωπα της ιστορίας.

Μέρος από την εισαγωγή του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η ξηρά που κατοικούμε είναι ήδη η «μεγίστη νήσος» της υδρογείου· μόλις τα τρία δέκατα του συνόλου της επιφανείας της, αφού τα άλλα επτά είναι το «υδαρές κενόν», η θάλασσα. Αυτή η έννοια της «νήσου» φαίνεται ότι κατέχει μια φύσει υπαρξιακή διάσταση στην Ιστορία και στη Γεωγραφία, τουλάχιστον στον ευρύτερα «δικό μας» πολιτισμό, κατ' εξοχήν θαλασσινό, αλλά και σε άλλους μακρινούς που με τις νήσους ζούσαν, πριν από την «ανακάλυψή» τους. Νήσοι κυριαρχούν στην ομηρική περιπέτεια, νήσος η οικουμένη των ιωνικών αναπαραστάσεων, νήσοι τα γεωγραφικά οριακά σημεία των ακρότατων του γνωστού τότε κόσμου, στο τέλος της Δύσης και στον απώτερο Βορρά, νήσος η αρχή των παγκόσμιων αποστάσεων στους ελληνικούς και ελληνιστικούς χρόνους. Νήσος αργότερα και η χριστιανική οικουμένη, νήσος ο επίγειος παράδεισος, νήσος για τους Αραβες η αρχή της δικής τους γεωγραφίας. Και αργότερα νήσος η Ουτοπία της ανθρώπινης αναζήτησης, νήσοι οι αιωρήσεις της φιλοσοφίας, της τέχνης και της ποίησης, ως τις ημέρες μας. Αλλά και για τον ελληνικό κόσμο και για την προβολή του στην παγκόσμια πολλαπλότητα μήπως τα ελληνικά νησιά δεν ήταν και δεν είναι η ταυτότητά μας, οι ανάσες, το παζλ της διαχρονικής συνέχειάς μας; Τα ελληνικά νησιά ήταν και το μέγα κυρίαρχο πλήθος στα ωραία νησολόγια (τα ιζολάρια) της μεγάλης γεωγραφικής «μόδας» από την Αναγέννηση και ύστερα.

Με τα νησολόγια λοιπόν ασχολείται ο Γιώργος Τόλιας στο νέο του βιβλίο, εισηγητής της απόδοσης του όρου στα ελληνικά. Σ' αυτό ορίζει, για πρώτη φορά με τέτοια ακρίβεια και πληρότητα, αλλά και διασταυρώνει εσωτερικά, το κατά τον ίδιο «ρευστό» αυτό είδος στο πλαίσιο «του ασαφούς περιθωρίου της γεωγραφικής, της ιστορικής και της περιηγητικής φιλολογίας που σηματοδοτούν μια νησιωτική και θραυσματική πρόσληψη του χώρου». Βέβαια το «μυστήριο» των νησολογίων νομίζω ότι επιμένει και περιμένει αρκετές ακόμη απαντήσεις. Γιατί άραγε, σε μια εποχή άνθησης της χαρτογραφίας, τα νησολόγια παραμένουν στο περιθώριό της; Μήπως η χαρτογραφία είναι το άλλοθι και απλώς τα νησολόγια εκφράζουν τις ευρύτερες «ανησυχίες της Αναγέννησης», όπως επεσήμανε και ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος στη γοητευτικά στοχαστική του παρουσίαση του τόμου στο Μουσείο Μπενάκη; Και από την άλλη, είναι άραγε τα νησολόγια μόνο «αναφορά σε αυτοτελείς μικρόκοσμους, με την ξεχωριστή τους κάθε φορά μυθολογία, γεωγραφία και ιστορία» ή μήπως η προνομιακή αναφορά τους στον ελληνικό νησιωτικό χώρο, αιγαίο και ιόνιο, υποδηλώνει άλλες «ανησυχίες» της αναγεννησιακής Δύσης γι' αυτόν τον ιδιαίτερο χώρο, που έτσι αποκτά και μια υπερβατική συνέχεια και συνδεσμολογία στη συνείδησή της;

Το βιβλίο του Γ. Τόλια, πλουτισμένο με ένα στερεό επιλεγόμενο του Σπύρου Ι. Ασδραχά για την ελληνική πολυθεματική νησιωτική γεωγραφία και με διαλεγμένη αντιπροσωπευτική και εντυπωσιακή εικονογράφηση από παγκόσμια σημαντικά αρχεία και συλλογές, είναι υποδειγματικά δομημένο και νομίζω σε υψηλό επίπεδο διεθνούς πρωτοτυπίας, για την πληρότητα και τη μέθοδο με την οποία αντιμετωπίζει το θέμα και τους 30 περίπου νησολόγους, από τον 15ο ως τον 18ο αιώνα. Αν το προηγούμενο βιβλίο του, για τους «ελληνικούς» αναγεννησιακούς ναυτικούς πορτολάνους χάρτες (του ίδιου εκδοτικού οίκου), ήταν μια μικρή «συμφωνία», αυτό είναι ένα πραγματικό «κουαρτέτο» που αξίζει να απολαύσει κανείς. Τα τέσσερα μέρη - «Ο καιρός των νησιών», «Τα νησιά του αρχαίου και του νέου κόσμου», «Ο περίπλους νήσων» και «Ο πόλεμος στα νησιά» - διασταυρώνουν τα περιεχόμενά τους με μια εξαιρετική αφήγηση και καλύπτουν πλήρως το θέμα με τους ορισμούς και τις καταβολές των νησολογίων, τις χρήσεις και λειτουργίες τους, την πρωταγωνιστική παρουσία των ελληνικών νησιών, τον ρόλο της λόγιας Φλωρεντίας και της εκλαϊκευτικής Βενετίας, την κοσμογραφική, εθνογραφική και ποιητική διάσταση αλλά και τη ναυτική τεχνική που εμπεριέχεται, την επικοινωνιακή τους και ειδησεογραφική διάσταση ως την τελευταία άνθηση του 18ου αιώνα με την οποία συμπληρώνονται περίπου τρεις αιώνες ζωής των νησολογίων, από την πρώτη υποβλητική εισαγωγή τους από τον Buondelmonti στις αρχές του 15ου αιώνα.

Ενα σημαντικό και ταυτόχρονα απολαυστικό βιβλίο, χάρη και στην ευάερη καλλιτεχνική επιμέλεια του Δημήτρη Καλοκύρη, που τιμά την ελληνική βιβλιογραφία και αξίζει να προσεχθεί πολύ, όχι μόνο από τους ενημερωμένους αλλά κυρίως από το ευρύτερο κοινό, το οποίο πιστεύω ότι θα το χαρεί ιδιαίτερα.



Ευάγγελος Λιβιεράτος (καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 04-05-2002





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ξεφυλλίζω το βιβλίο του Γιώργου Τόλια στην εξαιρετικά προσεγμένη έκδοση του «Ολκού» (αντάξια των καλύτερων παραδόσεών του) και δεν ξέρω πώς να συμμαζέψω όχι μόνο το θαυμασμό μου, αλλά και τις δεκάδες απορίες και εκπλήξεις μου. Ο κόσμος των ελληνικών νησιών όπως τον ξέρουμε, μα και συνάμα εντελώς διαφορετικός: με τους γεωγραφικούς του πόλους αναποδογυρισμένους, με τα ονόματα των τόπων του αγνώριστα και με τη γραμμή της στεριάς του αποσυρμένη στο βάθος ενός οριστικά ανεύρετου ορίζοντα, ενόσω η θάλασσα κυκλώνει τα πάντα ασφυκτικά από παντού. Βρισκόμαστε, βέβαια, στο 15ο, το 16ο και το 17ο αιώνες -στα χρόνια της κυριαρχίας της Φλωρεντίας και της Βενετίας και όλων των συμπαρομαρτούντων της, τόσο στο πολιτικό και το κοινωνικό όσο και στο οικονομικό και το γνωστικό πεδίο. Το Αιγαίο και το Ιόνιο χαρτογραφούνται και εξιστορούνται για λογαριασμό των Δυτικών γεωγράφων και κοσμογράφων (Φλωρεντινών, Βενετσιάνων, Γενοβέζων, Ισπανών, Γάλλων, αλλά και Ελλήνων ή Οθωμανών), με σκοπό να λειτουργήσουν καλύτερα οι θαλάσσιοι δρόμοι τους και να κινηθούν αποτελεσματικότερα άνθρωποι, εμπορεύματα, χρήματα και ιδέες. Είναι, για να το πούμε με την ορολογία του συγγραφέα, η εποχή της γέννησης, αλλά και της ανόδου και του θριάμβου των νησολογίων.



Γεωγραφία και ετερογένεια των πολιτισμών



Νησολόγιο (λατινικά insularium, ιταλικά isolario) είναι χειρόγραφος ή έντυπος άτλαντας με χάρτες νησιών ή και παράκτιων περιοχών, που παρατάσσονται κατά το εγκυκλοπαιδικό σύστημα των αυτοτελών λημμάτων, με το απαραγνώριστο χαρακτηριστικό της αυτοψίας: όσες πληροφορίες συγκεντρώνονται, προβάλλονται σταθερά ως προϊόντα συστηματικής επιτόπιας παρατήρησης. Οπως παρατηρεί ο Τόλιας, ένα πλήθος έργων με αντίστοιχη θεματολογία συγγενεύει στενά με τα νησολόγια, που, όπως είναι ευνόητο, δεν εξαντλούνται στο Αιγαίο και το Ιόνιο, αλλά καλύπτουν όλον τον τότε γνωστό νησιωτικό κόσμο. Περιηγητικά κείμενα, στρατιωτικές αφηγήσεις, χρονικά εξερευνήσεων και ανακαλύψεων είναι μερικά μόνο από τα είδη τα οποία συναντούν συχνά-πυκνά στις ποικιλότροπες διαδρομές τους τα νησολόγια, ανοίγοντας μαζί τους έναν, σε κάθε περίπτωση, ασύμμετρο διάλογο.

Η μελέτη των νησολογίων σήμερα δεν μπορεί παρά να μας οδηγεί στην αντιμετώπισή τους ως μιας μορφής παράπλευρης, συμπληρωματικής ιστοριογραφίας, που είναι σε θέση να μας αποκαλύψει πολλά, όχι μόνο για τη γεωγραφία και τη ναυσιπλοΐα ενός δεδομένου χρονικά τόπου, αλλά και για τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης τον εδαφικό και το θαλάσσιο χώρο επιστήμονες διαφορετικών πολιτισμών. Αξίζει, νομίζω, τον κόπο στο σημείο αυτό να μείνω στο παράδειγμα του Οθωμανού χαρτογράφου Piri Reis (συνηθίσαμε να ακούμε επί έτη πολλά το όνομά του σε τελείως άλλα συμφραζόμενα), ο οποίος, σε αντίθεση με τους Δυτικούς συναδέλφους του, περιγράφει και χαρτογραφεί τα νησιά όχι ως αυτόνομες μονάδες, αλλά ως φυσική και γεωγραφική συνέχεια των παράκτιων περιοχών. Το σημάδι του Ισλάμ: η προτεραιότητα της ηπείρου, ο φόβος για το πέραν των ακτών, ο τρόμος μπροστά σ' ένα σύμπαν που κατοικείται από δαίμονες και υπερφυσικά όντα (ο συγγραφέας μάς παροτρύνει να θυμηθούμε στο πλαίσιο αυτό και τις ιστορίες του Σεβάχ του Θαλασσινού).



Συνάντηση Δύσης και Ανατολής



Τα νησολόγια, σημειώνει ο Τόλιας, γεννιούνται από την επαφή του πρώιμου φλωρεντινού ουμανισμού με την ανατολική νησιωτική Μεσόγειο. Και πατήρ αυτών δεν είναι άλλος από το Φλωρεντινό μοναχό Cristoforo Buondelmonti, που δημιουργεί το πρώτο λόγιο νησολόγιο, με πλήθος ιστορικά, πολιτικά και γεωγραφικά στοιχεία και με σκοπό τόσο την ενημέρωση όσο και τη διασκέδαση του αναγνώστη. Ξεχωριστή σημασία ας δώσουμε εδώ στα έντονα χρώματα των χαρτών: πράσινο για τη θάλασσα, καφετί για τα πεδινά, λευκό για τα ανάγλυφα. Το έργο του Buondelmonti ακολούθησαν και επεξέτειναν, μεταξύ άλλων, ο Γερμανός μικρογράφος Henricus Martellus, ο Ιταλός αστρολόγος και εικονογράφος Benedetto Bordone και ο Γάλλος κοσμογράφος Andre Thevet. Στο γύρισμα του χρόνου προς το 16ο αιώνα, ο Bartolomeo dalli Sonetti και ο γνωστός μας πλέον Piri Reis θα περάσουν στα ναυτικά νησολόγια. Ο λόγος είναι τώρα για χρηστικούς, επαγγελματικού χαρακτήρα χάρτες, που εφοδιάζουν τον ναυτικό με ένα απαραίτητο για την πορεία του μέσα σε γνωστές ή και άγνωστες θάλασσες εργαλείο. Στην ίδια γραμμή θα τοποθετηθούν ο Ισπανός Alonso de Santa Cruz, ο εξ Ελλάδος Βενετσιάνος Antonio Millo και ο επίσης Βενετσιάνος Marafon. Ο κύκλος κλείνει με τα ενημερωτικά-επικαιρικά νησολόγια, που βάζουν σε κυκλοφορία οι Ιταλοί Giovanni Francesco Camocio, Natale Bonifacio, Donato Bertelli και Gioseppe Rosaccio. Είναι ο καιρός που τα νησολόγια μετατρέπονται σε λαϊκά γεωγραφικά αναγνώσματα, εγκαταλείποντας τον αυστηρό χώρο της επιστήμης και μιλώντας διά μακρών για το ιστορικό τους (αν μπορούμε να το ονομάσουμε έτσι) παρόν.

Φτάνοντας στις τελευταίες σελίδες του τόμου, ο αναγνώστης δεν θα πρέπει εν ουδεμιά περιπτώσει να παραλείψει τα Επιλεγόμενα του Σπύρου Ασδραχά. Οι περιοχές των νησολογίων του Αιγαίου και του Ιονίου αποκτούν, διά μέσου των ευρημάτων της σύγχρονης ιστοριογραφίας, την οικονομική και την ευρύτερα πολιτική τους λειτουργία. Ο Ασδραχάς εξετάζει τις καλλιέργειες της ελιάς, του σιταριού, του αμπελιού και της σταφίδας σε συνάρτηση με την εξωτερική οικονομική πολιτική των Ενετών, που δεν συμβαδίζει κατ' ανάγκην με τη ζήτηση των αγορών του ελληνικού ηπειρωτικού και νησιωτικού χώρου. Η δουλειά τού Τόλια συμπληρώνεται εν προκειμένω κατά τον καλύτερο τρόπο: τα χρώματα και οι γεωμετρικές γραμμές των χαρτών μεταμορφώνονται σε ολοζώντανη, καθημερινή δράση, που τροφοδοτεί τα σχήματα της μακράς διάρκειας με έναν απολύτως χειροπιαστό και άμεσο κόσμο.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 10/05/2002