Τα παιδιά 1946-1961

Ηνωμένοι Φωτορεπόρτερ - Συλλογή Ν.Ε. Τόλη.

Ηνωμένοι Φωτορεπόρτερ: Δημήτρης Τριανταφύλλου, Δημήτρης Φωτεινόπουλος, Ευριπίδης Μάρτογλου και Δημήτρης Φλώρος.







ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ, 1946-1961, που αντικρίζει ο αναγνώστης στο ομώνυμο λεύκωμα, με το θλιμένο βλέμμα τους, παγώνουν το βλέμμα του αναγνώστη. Η συλλογή Ν.Ε. Τόλη, στην οποία βασίζεται ο τόμος, συγκεντρώνει φωτογραφίες από το υλικό των περίφημων «Ηνωμένων Φωτορεπόρτερ» (1946-1996, Δ. Τριανταφύλλου, Δ. Φωτεινόπουλος, Ευρ. Μάρτογλου, Δ. Φλώρος). Το ασπρόμαυρο δυνατό κοντράστ εντείνει τη δραματικότητα των δημοσιογραφικών ενσταντανέ: παιδιά στις περίφημες παιδουπόλεις της Φρειδερίκης, στις κατασκηνώσεις της Αστυνομίας ή του Δημοσίου· παιδιά σε τάξεις σχολικές, σε παρατάξεις στρατιωτικές, σε παρελάσεις, σε γυμναστικές επιδείξεις, σε παντοίες εθνικοφρονιστικές παραστάσεις· παιδιά πεινασμένα πρώτα, καταπιεσμένα ύστερα, από την ιδρυματοποίηση και την άγρια βία της εθνικοφροσύνης, παιδιά κουρεμένα «γουλί», με καρφιτσωμένες κονκάρδες Ζήτω η Ελλάς, το Εθνος κ.λπ., που χαμογελούν βιασμένα υπό την παρουσία δασκάλων, κυριών της φιλοπτώχου αδελφότητος, νοσοκόμων, αστυνόμων κ.ο.κ. (Τις λίγες φορές που το γέλιο τους «γράφει» αληθινό στο φακό, είναι πάλι επιφυλακτικό, ποτέ δεν θα το χαρακτήριζες «αβίαστο».) Οι φωτορεπόρτερ εκείνοι (οι περισσότερες φωτογραφίες είναι αποτέλεσμα «αποστολής» που συνόδευε βασιλείς ή άλλους επισήμους) έκαναν ωστόσο το καθήκον τους, δίχως μάλλον να το συνειδητοποιούν: δεν υπάρχει τρομερότερη μαρτυρία για την καταπιεσμένη Ελλάδα του Εμφυλίου και του μετεμφυλιακού κράτους από αυτά τα παιδικά μάτια. Μάτια που όχι μόνον δεν ψεύδονται, αλλά κυρίως δεν συγχωρούν. Μοναδική συμβολή στην ιστορική μνήμη.

Τα φωτογραφικά λευκώματα με το αρχειακό υλικό πολλαπλασιάζονται τελευταία, γι' αυτό νομίζω ότι, με την ευκαιρία της προηγούμενης έκδοσης, θα πρέπει να αναφερθούν εδώ δύο εκδόσεις, τη σημασία των οποίων (αν και δεν ανήκουν στην όψιμη παραγωγή) αξίζει να υπογραμμίσουμε. Το πρώτο με τίτλο ΑΗ ΣΤΡΑΤΗΣ, φωτογραφικά ίχνη 1940-1970, είναι μια έκδοση του υπουργείου Αιγαίου βασισμένη στο φωτογραφικό αρχείο του Βασίλη Μανικάκη, ενός πολυτεχνίτη και αυτοδίδακτου φωτογράφου. Ο γενναίος αυτός τεχνίτης, ξεπερνώντας μύρια όσα πολιτικά, οικονομικά και τεχνικά προβλήματα, πέτυχε, χάρη στη βαθιά του πίστη, να αποτυπώσει ανάγλυφα την εξ ανάγκης κοινή ζωή των πολιτικών εξορίστων και των κατοίκων του νησιού. Στις φωτογραφίες του Μανικάκη, ο καημός, ο μόχθος, η εξορία, η φτώχεια, πλημμυρίζουν περιέργως ευφροσύνη τον αναγνώστη. Ο δικός του φακός δεν κάνει ψυχρό φωτορεπορτάζ, καταγράφει συγχωριανούς και εξορίστους στον τόπο του, σαν να φωτογραφίζει αγαπημένα συγγενικά πρόσωπα. Αθελά του καταγράφει έτσι τις αστείρευτες δυνάμεις της ζωής. Γι' αυτό και δεν φοβάται να φωτογραφίζει κατά πρόσωπο ακόμα και το θάνατο. Οι άκρως αισθαντικές φωτογραφίες του Μανικάκη είναι η δυναμική πλευρά της ίδιας περιόδου που καλύπτει το προηγούμενο λεύκωμα. Εξίσου, λοιπόν, πολύτιμη η συμβολή του τόμου στην ιστορική μνήμη -εδώ κάθε φωτογραφία διηγείται μια συνταρακτική ιστορία.

ΑΡΗΣ ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/12/2001

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τον τελευταίο καιρό παρατηρείται μια σημαντική κίνηση στην έκδοση αξιόλογων φωτογραφικών λευκωμάτων με αρχειακό φωτογραφικό υλικό. Ιδιαίτερα οι παλαιότεροι φωτογράφοι φαίνεται ότι ανακτούν έδαφος στη συνείδηση του ευρύτερου κοινού. Φωτογραφίες άγνωστες ή προσιτές παλαιότερα μόνο στον ειδικό ερευνητή, θαμμένες σε δημόσιες βιβλιοθήκες ή σε μουσεία, σε κιτρινισμένες εφημερίδες, ξεχασμένες σε συρτάρια κάποιου συλλέκτη, κρυμμένες σε αποθήκες, κυκλοφορούν τώρα σε καλοτυπωμένους τόμους και ξαναζούν ζωογόνα.

Το τελευταίο λεύκωμα αυτού του είδους που πρόσφατα εκδόθηκε από τις εκδόσεις Ποταμός έχει τον τίτλο Τα παιδιά, 1946-1961 και περιλαμβάνει φωτογραφίες που τράβηξαν οι Δημήτρης Φλώρος (1911-1970), Ευριπίδης Μάρτογλου (1898-1978), Δημήτρης Φωτεινόπουλος (1912-1993) και Δημήτρης Τριανταφύλλου (1915-1996), οι οποίοι το 1946 ίδρυσαν στην οδό Σταδίου 36 το πρακτορείο «Ηνωμένοι Φωτορεπόρτερ».

Οι τέσσερις αυτοί φωτογράφοι μαζί με τον πρώτο έλληνα φωτορεπόρτερ Π. Πουλίδη και τους αδελφούς Μεγαλοοικονόμου συνιστούν τους σημαντικότερους εκφραστές των αρχών του ελληνικού φωτορεπορτάζ. Η ακμή της φωτογραφικής δραστηριότητάς τους ήταν η εικοσαετία 1946-1966.

Οι Ηνωμένοι Φωτορεπόρτερ προσφέρουν ένα πανόραμα της μεταπολεμικής Ελλάδας ­ αν και η φωτογραφική δραστηριότητα του καθενός χωριστά έχει ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1930 ­ σκιαγραφώντας τις πολιτικές και τις κοινωνικές πτυχές της χώρας. Τα θέματά τους είναι πολυποίκιλα καθώς τα ενδιαφέροντά τους εκτείνονται σε όλους τους τομείς: πολιτικές εκδηλώσεις, διαδηλώσεις, κοινωνικές δραστηριότητες της βασιλικής οικογενείας, αθλητικά στιγμιότυπα, σκηνές της καθημερινότητας, λαϊκά θεάματα, πρόσωπα επώνυμα ή ανώνυμα, όλα φωτογραφημένα με έναν τρόπο που διεγείρουν την κοινωνική συνείδηση και αναδεικνύουν με έναν πειστικό τρόπο τον σφυγμό της παλλόμενης καθημερινότητας εκείνης της περιόδου.

Οι φωτογραφίες τους από την ανασυγκρότηση είναι ντοκουμέντα για την προσπάθεια της χώρας να βγει μέσα από τα σκοτεινά χρόνια του πολέμου, της Κατοχής, την καταθλιπτική ατμόσφαιρα των εμφυλίων παθών, να μπορέσει να ισορροπήσει, να ανακτήσει δυνάμεις και να ετοιμαστεί για μια καινούργια δημιουργική εποχή.

Οι φωτογράφοι αυτοί γεννήθηκαν και ανδρώθηκαν σε μια εποχή κατά την οποία ο Ελληνισμός βίωνε δύο πολύ σημαντικά ιστορικά γεγονότα: τους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους και τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Την εποχή που στη θέση της Μεγάλης Ιδέας δημιουργήθηκε ένα τεράστιο κοινωνικό κενό οι φωτογράφοι ξεκίνησαν να αναζητήσουν τα ιδανικά της γενιάς τους και της καταγωγής τους.

Ο Ευριπίδης Μάρτογλου και ο Δημήτρης Φωτεινόπουλος, γεννημένοι στη Λεύκη της Μ. Ασίας και στη Σμύρνη αντιστοίχως, ο Δημήτρης Φλώρος και ο Δημήτρης Τριανταφύλλου, γεννημένοι στη Λαμία και στην Αθήνα αντιστοίχως. Δύο πρόσφυγες, δύο γηγενείς, διαφορετικές μνήμες και παραδόσεις, διαφορετικά ιστορικά υποσυνείδητα. Βίωσαν τα γεγονότα με εντελώς διαφορετική ψυχική συγκρότηση. Ο πόλεμος του '40 όμως κατάργησε μονομιάς όλες αυτές τις διαφορές. Διαμορφώθηκε μια καινούργια μνήμη, ένα καινούργιο ιστορικό υποσυνείδητο, κοινά σε όλους. Οι Ηνωμένοι Φωτορεπόρτερ συνέδεσαν το όνομά τους με αυτή την εποχή και έβαλαν την υπογραφή τους στα γεγονότα που διέτρεχαν απ' άκρη σ' άκρη την Ελλάδα.

Από αυτό το πολυδύναμο αλλά και πολύπλευρα ενδιαφέρον φωτογραφικό υλικό, του οποίου το μεγαλύτερο μέρος ανήκει στον συλλέκτη Ν. Ε. Τόλη, επιλέχθηκε μια θεματική, τα παιδιά, που είναι και το περιεχόμενο αυτού του λευκώματος.

Οι καταβολές της μελαγχολίας ή του φόβου της Κατοχής, η πείνα και η ανέχεια πλανώνται αμέσως ή εμμέσως στις φωτογραφίες. Μέσα σε αυτό το κλίμα αντίκρισαν και έμαθαν τον κόσμο οι μικροί πιτσιρικάδες των φωτογραφιών οι οποίοι επισκέπτονται το λεύκωμα από όλες τις περιοχές της Ελλάδας. Είναι και αυτά θύματα πολέμου. Στεκόμαστε και κοιτάζουμε τα βλέμματά τους προσπαθώντας να αναγνωρίσουμε κάποιον από μας ή τους προγόνους μας.

Ατομικά απομονωμένα πορτρέτα εμπλέκονται με πολυπρόσωπες φωτογραφίες συνθέτοντας το ψηφιδωτό της ιστορίας του βιβλίου. Παιδιά σε φτωχογειτονιές, ποδόσφαιρο στους δρόμους, βαρελάκια στις αλάνες, τρέξιμο με τα τσουβάλια, αθώα χαμόγελα. Παιδιά ατίθασα, παιδιά ανάμεσα στα ερείπια, ευπρόσωπα, με τα κεφάλια ξυρισμένα γουλί, συντροφιά με την ψείρα και τα ψειριασμένα φιλαράκια από δίπλα. Μαθητές να στέκονται όρθιοι σε υπαίθρια σχολεία, πρόθυμα βλέμματα ή αυστηρές μορφές προσφυγοπαίδων και ορφανών. Η ανέχεια που συγκαλύπτεται με αξιοπρέπεια στη μικρή κοινωνία της επαρχιακής πόλης και του χωριού. Πιτσιρίκοι που δεν χάνουν ποτέ τη διάθεσή τους για παιχνίδι, ακόμη και όταν τσαλαβουτούν στα νερά πλημμυρισμένων σπιτιών.

Εικόνες που χρωματίζονται συναρπαστικά καθώς τις κοιτάμε μέσα από τα μάτια των φωτογράφων, οι οποίοι ίσως γίνονται και αυτοί για λίγο παιδιά. Καθώς ξεφυλλίζουμε το βιβλίο κάποιες φράσεις μάς έρχονται στον νου που συνόδευαν κάποιες άλλες παλιές φωτογραφίες.

«Εν Αθήναις τη 5.11.1946: Στην πολυαγαπημένη μου θείτσα χαρίζω τη φωτογραφία μου για να με θυμάται και σας παρακαλώ να μου στείλετε και τη δική σας. Λαμία τη 14.6.1949: Αγαπητή Ασπασία, από υγεία είμαστε καλά. Έπειτα από 40 μέρες έλαβα το γράμμα σας. Από τις 25 Απριλίου δεν ξέρω τι γίνεστε... Σας στέλνω τον Νίκο να τον δείτε, αν και δεν βγήκε και τόσο καλά. Να μας στείλετε τον Τέλη. Σας χαιρετώ, Χαρίκλεια».

Οι φωτογραφίες μάς θυμίζουν αυτό που ο Γ. Θεοτοκάς λέει σε ένα κείμενό του: «Μα από το λουτρό της φωτιάς και του αίματος προβάλλει σήμερα ολόγυρά μας μια Ελλάδα αλλιώτικη... Αισθανόμαστε πως βγαίνει ένας κόσμος καινούργιος, μια νιότη ασήχαστη, αγωνιστική, ατσαλωμένη, περήφανη, μια ζωή πιο πλατιά, πιο γερή, πιο γενναία, που σπαράζει από παλμούς εθνικούς και πανανθρώπινους».

Οι φωτογραφίες στο μεγαλύτερο μέρος τους καταγράφουν αλλά δεν συγκλονίζουν, σχολιάζουν χωρίς να καταβυθίζουν, κάνουν τον αναγνώστη να συλλογίζεται χωρίς να ονειρεύεται. Κινούνται σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο φωτογραφίας ντοκουμέντου, που μπορεί να μην προσφέρουν την ποιητική δόνηση ή τη δωρεά της αποκάλυψης, ωστόσο κατέχουν ικανά συστατικά ώστε να γίνονται πολλές φορές ενδιαφέρουσες, ακόμη και συναρπαστικές.

Οι φωτογραφίες στις σελίδες 48, 56, 88, 138, 149, 187, 195, 216 και 243 είναι αυτές όπου στέκεται, κατά τη γνώμη μας, η ματιά του αναγνώστη και οι οποίες υπερβαίνουν τον αφηγηματικό χαρακτήρα τους λειτουργώντας αυτόνομα πέρα από κάθε μήνυμα ή συναίσθημα.

Δύο ερωτήματα προκύπτουν φυλλομετρώντας φωτογραφία φωτογραφία αυτή την εξαιρετικά επιμελημένη έκδοση. Πρώτον: Πώς θα μπορούσε η επιλογή και το ταίριασμα των φωτογραφιών σε κάθε δισέλιδο να γίνουν με τέτοιον τρόπο ώστε το τελικό αποτέλεσμα να ήταν πιο αρμονικό; Δηλαδή, θα μπορούσε η μοιρασιά των φωτογραφιών να γίνει με άλλο ανακάτεμα; Δεύτερον: Γιατί δεν αναφέρεται σε κάθε φωτογραφία το όνομα του φωτογράφου; Οι πληροφορίες της πατρότητας των φωτογραφιών θα ήταν σημαντικές γιατί θα μπορούσαν να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα όχι μόνο για τη φωτογραφική ικανότητα του κάθε φωτογράφου αλλά και για τα σημεία που συνδέουν τον κόσμο του με τον κόσμο που φωτογραφίζει. Πιθανόν το φορμά της μηχανής που χρησιμοποιούσε ο καθένας θα ήταν μια καλή αρχή.

Αναμφισβήτητα Τα παιδιά, 1946-1961 είναι ένα σημαντικό βιβλίο, η αξία του οποίου θα παραμένει αμείωτη όσο θα υπάρχουν νέοι άνθρωποι φλεγόμενοι από το πάθος να κατανοήσουν τι συμβαίνει σε αυτόν τον τόπο. Γιατί οι οπτικές πηγές του παρελθόντος λειτουργούν όχι μόνο ως αντανάκλαση της πραγματικότητας ­ καθρέφτης της ­ αλλά είναι και ενεργοί συντελεστές της δόμησής της.

ΝΙΝΑ ΚΑΣΣΙΑΝΟΥ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 02-12-2001