Πόλεμος και ειρήνη I

Το "Πόλεμος και Ειρήνη", μεγαλειώδες "ιστορικό" μυθιστόρημα, συνιστά προϊόν της δημιουργικής του αντίφασης: είναι το αυστηρά δομημένο έργο μιας προσωπικότητας σε πλήρη αταξία, σε σύγχυση, σε αναζήτηση του Καλού (ο Τολστόι ένιωθε αποτροπιασμό μπροστά στον εγωισμό και στην απληστία της άρχουσας τάξης), αλλά και σε ηθικό πανικό (χαρακτηριστικό της εποχής του, που βασανιζόταν από τα διλήμματα του "βοναπαρτικού" ατομικισμού και της χριστιανικής αυταπάρνησης).





ΚΡΙΤΙΚΗ



Κυκλοφόρησε πρόσφατα σε μια νέα έκδοση το μνημειώδες έργο του Τολστόι «Πόλεμος και Ειρήνη». Το έργο αυτό έχει χαρακτηριστεί ως μια «μοντέρνα Ιλιάδα» (Ρομέν Ρολάν). Ενας ολόκληρος κόσμος, μια πλειάδα ανθρώπινων μορφών, μια εποχή της ιστορίας, μια αφθονία εμπειριών ζωντανεύουν μέσα στις σελίδες αυτού του πελώριου μυθιστορήματος και συμπαρασύρουν τον αναγνώστη σε μια συναρπαστική περιπλάνηση στο μύθο και στην ιστορία. Ο τρόπος με τον οποίο ο Τολστόι συνδυάζει το προσωπικό στοιχείο με το ιστορικό, την αφήγηση της εμπειρίας των ατόμων με την εξιστόρηση των συλλογικών γεγονότων, οδήγησε ορισμένους κριτικούς να παρατηρήσουν ότι το «Πόλεμος και Ειρήνη» μοιάζει μάλλον με ένα συνδυασμό Ιλιάδας και Αινειάδας. Η ιστορία μιας ομάδας ανθρώπων και η ιστορία ενός έθνους και ενός λαού συνδέονται και συγχωνεύονται σε ένα βιβλίο.

«Για να αντιληφθείς τη δύναμη του έργου -γράφει ο Ρομέν Ρολάν- πρέπει να αντιληφθείς την κρυμμένη του ενότητα. Οι περισσότεροι από τους αναγνώστες, λιγάκι μύωπες, δεν βλέπουν παρά τις μύριες λεπτομέρειες, που η αφθονία τους τους θαμπώνει και τους αναστατώνει. Χάνονται μέσα σ' αυτό το δάσος της ζωής. Πρέπει να ανυψωθείς πάνω απ' αυτό και ν' αγκαλιάσεις με το βλέμμα σου τον ανοιχτό ορίζοντα, τον κύκλο από τα δάση και τα χωράφια. Τότε θα νιώσεις το ομηρικό πνεύμα του έργου, τη γαλήνη των αιώνιων νόμων, τον επιβλητικό ρυθμό της πνοής του πεπρωμένου, το αίσθημα του συνόλου που μαζί του δένονται όλες οι λεπτομέρειες και, δεσπόζοντας στο έργο του, τη μεγαλοφυΐα του καλλιτέχνη σαν το θεό της Γένεσης που πλέει πάνω στα νερά». (Ρομέν Ρολάν «Η ζωή του Λέοντος Τολστόι», εκδ. «Κεραμεύς», σελ. 61).

Στο περίφημο δοκίμιό του «The Hedgehog and the Fox» ο Αϊζάια Μπερλίν ανέλυσε τη θεωρία της ιστορίας που αναπτύσσει ο Τολστόι στο «Πόλεμος και Ειρήνη» (Isaiah Berlin «Russian thinkers», Penguin books, 1978, σελ. 22-81).

Ο Μπερλίν έδειξε ότι το ενδιαφέρον του Τολστόι για την ιστορία πηγάζει από την επιθυμία του να αναζητήσει τα πρωταρχικά αίτια, να απαντήσει στο θεμελιώδες ερώτημα για το νόημα της ανθρώπινης ζωής και του θανάτου. Η μεγάλη αυταπάτη που επιχειρεί να καταρρίψει ο Τολστόι με το μυθιστόρημά του είναι η ιδέα «ότι τα άτομα μπορούν, χρησιμοποιώντας τα δικά τους μέσα, να κατανοήσουν και να ελέγξουν την πορεία των γεγονότων».

Θα ήταν ωστόσο λάθος να διαβάσουμε το έργο αυτό του Τολστόι σαν ένα μυθιστορηματικό μάθημα ιστορίας ή σαν ένα μάθημα ηθικής. Αναλύοντας τις μεταμορφώσεις των ηρώων του Τολστόι στο «Πόλεμος και Ειρήνη», ο Κούντερα φωτίζει το πνεύμα της ειρωνείας που διέπει τη μυθιστορηματική γραφή και κάνει μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση. Ενώ η ταυτότητα των ηρώων του Ντοστογιέφσκι βρίσκεται στην προσωπική τους ιδεολογία, είναι αδύνατο να ορίσουμε τους ήρωες του Τολστόι βάσει των ιδεών τους, οι οποίες είναι διαφορετικές σε κάθε φάση της ζωής τους.

«Ετσι ο Τολστόι μάς προσφέρει μιαν άλλη αντίληψη για το τι είναι άνθρωπος: διαδρομή, ελικοειδής δρόμος, ταξίδι, που οι διαδοχικές φάσεις του δεν είναι απλώς διαφορετικές αλλά συχνά αντιπροσωπεύουν την απόλυτη άρνηση των προγενέστερων φάσεων». (Μίλαν Κούντερα «Οι προδομένες διαθήκες», εκδ. «Εστία», 1995, σελ. 234).

Πού βρίσκεται η σταθερή ουσία ενός εγώ;

«Μόνο το μυθιστόρημα μπορεί να διερευνήσει in concreto αυτό το μυστήριο, ένα από τα μεγαλύτερα που γνωρίζει ο άνθρωπος· και πιθανότατα ο Τολστόι ήταν ο πρώτος που το έκανε».

Θυμίζουμε τέλος ότι το «Πόλεμος και Ειρήνη» κυκλοφορεί και από τις εκδόσεις «Γκοβόστη» (μετάφραση: Κοραλία Μακρή), καθώς και από τις εκδόσεις «Κάκτος» (μετάφραση: Στάθης Πρωταίος).



ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 13/07/2001