Τι είναι τέχνη

Στο βιβλίο αυτό ο Tolstoi εξαπολύει μια δριμύτατη επίθεση κατά του δόγματος «η τέχνη για την τέχνη» και εκθέτει τις δικές του απόψεις για τη δημιουργία και το νόημά της.
Κατ' αυτόν, οι άνθρωποι επικοινωνούν με τον λόγο και με την τέχνη. Μεταβιβάζουν τις γνώσεις τους με τον λόγο, και τα αισθήματά τους με την τέχνη. Η τέχνη δεν έχει καμία σχέση ούτε με το (αντικειμενικό) κάλλος, ούτε με την (υποκειμενική) καλαισθησία, το καλό γούστο. Είναι τόσο καλύτερη, όσο ειλικρινέστερα εκφράζει τα αισθήματά του ο καλλιτέχνης. Τα αισθήματα αυτά μπορούν και οφείλουν να ιεραρχηθούν: τα καλύτερα είναι αυτά που εμψυχώνουν τον άνθρωπο και τον κάνουν να νιώσει πως είναι αδελφός με τους συνανθρώπους του και υιός του Θεού. Κατά συνέπεια, η καλύτερη τέχνη είναι αυτή που εκφράζει με τη μεγαλύτερη δυνατή ειλικρίνεια τα παραπάνω αισθήματα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο νοητικός προσδιορισμός και η προσέγγιση των εκφάνσεων της ζωής, της επιστήμης και της τέχνης μέσα από τη διάκριση γνήσιου και κίβδηλου ή υψηλού και χαμερπούς ή ακόμα καλού και κακού είναι μια διαδικασία ιδιαίτερα επώδυνη και επικίνδυνη για όποιον την επιχειρεί. Ο Τολστόι όμως τολμάει και αναπτύσσει τις ιδέες του σαν ένα παλίμψηστο αυτών των διακρίσεων. Ο Τολστόι είναι αναμφισβήτητα όχι μόνον ένας μεγάλος ουμανιστής - λογοτέχνης, αλλά και ένας τολμηρός αμφισβητίας κοινά παραδεκτών αξιών. Ο αναγνώστης αυτού του βιβλίου θα ανακαλύψει το πάθος και το πλήθος των συναισθημάτων που αναβλύζουν από την πένα αυτού του τολμηρού αμφισβητία και αρνητή των κυρίαρχων αξιών της ρωσικής φεουδαρχίας και απολυταρχίας.


Υποστηρίζεται από πολλούς πως ο Τολστόι δεν μπορεί να γίνει κατανοητός αν τον αποκόψουμε από τις συνθήκες που επικρατούσαν στη ρωσική κοινωνία στα τέλη του 19ου αιώνα. Τίποτε δεν είναι πιο ανακριβές από αυτό. Ο μεγάλος αυτός αναρχικός και αμφισβητίας μεταφέρει ένα υψηλό οικουμενικό μήνυμα που υπερκαλύπτει σε οριζόντιο επίπεδο τις εθνικές, εκκλησιαστικο-θρησκευτικές και ταξικές διακρίσεις. Η ρωσική πραγματικότητα είναι το χαλί πάνω στο οποίο εκτίθενται τα οικουμενικά και πανανθρώπινα δώρα του μεγάλου στοχαστή. Τα δώρα αυτά είναι οι αξίες της πανανθρώπινης αγάπης και της ελευθερίας για όλους τους ανθρώπους.



Η ιδιαιτερότητα της τέχνης ως μέσου μετάδοσης αισθημάτων



Ο συγγραφέας αρχικά μας καλεί να γνωρίσουμε όλες εκείνες τις θεωρίες που στον έναν ή τον άλλο βαθμό πρεσβεύουν πως τέχνη είναι η δραστηριότητα που παράγει κάλλος. Διατρέχοντας τις απόψεις πολύ μεγάλων φιλοσόφων για την τέχνη και άλλων ελασσόνων καταλήγει στο συμπέρασμα πως για τη σύγχρονη αισθητική θεωρία το αντικείμενο της αισθητικής γνώσης είναι το κάλλος (Μπάουμγκαρτεν), διαχωρισμένο από την αρετή (Βίνκελμαν), του οποίου το αντικειμενικό νόημα είναι η τέρψη χωρίς πρακτικά οφέλη και εκλογίκευση (Καντ). Ο Τολστόι απορρίπτει αυτή την ερμηνεία της τέχνης, γιατί αφ' ενός αρνείται να διαχωρίσει το κάλλος από το καλό και την αλήθεια και αφ' ετέρου, αρνείται να συνδέσει την έννοια του κάλλους με την τέρψη. Ο ορισμός της τέχνης ως μέσο που παρέχει τέρψη είναι εντελώς ανεπαρκής για να αποδώσει την ουσία της τέχνης ως μέσου επικοινωνίας. Κατά τον Τολστόι η διάκριση του καλού και της αλήθειας από το κάλλος είναι απόρροια της απομάκρυνσης των εύπορων τάξεων από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, οι οποίες είναι οι εκφραστές της υψηλότερης κατανόησης του νοήματος της ζωής και οι έσχατοι αποτιμητές των ανθρώπινων αισθημάτων.


Ο σκοπός της τέχνης ως επικοινωνιακού μέσου είναι ακριβώς η μεταβίβαση των ανθρώπινων αισθημάτων. Ο άνθρωπος μεταβιβάζει με τα λόγια τις σκέψεις του, ενώ με την τέχνη μεταβιβάζει τα αισθήματά του. Η τέχνη δεν είναι μια απλή τέρψη, αλλά μία από τις προϋποθέσεις της ανθρώπινης ζωής που βασίζεται στην ανθρώπινη ικανότητα να μπορεί να δέχεται και να μεταβιβάζει αισθήματα, χρησιμοποιώντας συγκεκριμένα εξωτερικά σημάδια. Ως εδώ θα μπορούσαμε να πούμε πως ο Τολστόι ερωτοτροπεί μόνο με την πρόκληση έναντι των κοινών παραδοχών. Η συνολική όμως αντίληψή του, όπως θα φανεί στη συνέχεια, πηγαίνει πολύ πιο μακριά από την απόρριψη του κάλλους και της τέρψης ως προσδιοριστικούς παράγοντες της τέχνης.


Το κυρίαρχο ζήτημα δεν είναι ο διαφορετικός ορισμός της τέχνης από τον συγγραφέα, αλλά το διαφορετικό περιεχόμενο που ο ίδιος δίνει στα απαραίτητα αισθήματα που καλείται να μεταδώσει η τέχνη. Από την τέχνη πρέπει να εξοστρακισθούν τα αισθήματα που μεταβιβάζουν μίσος, αποκλεισμό και διαχωρίζουν τους ανθρώπους. Τα αισθήματα που μεταβιβάζει η τέχνη πρέπει να είνα αυτά που εκλύονται από τους κόλπους του αληθινού χριστιανισμού και όχι του εκκλησιαστικού (γι' αυτή τη διάκριση δες την παρουσίαση από τον Θανάση Γιαλκέτση ενός άλλου ιδιαίτερα σημαντικού έργου του Τολστόι «Τι είναι θρησκεία», εκδόσεις «Printa», «Ελευθεροτυπία» 25-4-2003). Δύο είναι τελικά οι μεγάλες κατηγορίες αισθημάτων που οφείλει να μεταβιβάζει η τέχνη. Πρώτον, τα ιδεώδη της πανανθρώπινης αγάπης και της ένωσης του ανθρώπου με τον Θεό, χωρίς τη διαμεσολάβηση του ιερατείου και των θαυμάτων, και δεύτερον, τα απλά αισθήματα της κοινής ζωής. Αυτά τα δύο είναι τα μόνα που αξίζουν να «δώσουν υλικό για καλή τέχνη ως προς το περιεχόμενό της».


Η τέχνη όμως, που περιγράφεται από την αισθητική θεωρία, είναι η τέχνη των ανώτερων τάξεων που έχει αποκοπεί από τη μετάδοση τέτοιων αισθημάτων και ταυτόχρονα επειδή έχει λάβει νοητική διάσταση γίνεται όλο και πιο ακατανόητη για το λαό. Αν όμως, όπως υποστηρίζει ο Τολστόι, τέχνη είναι η μεταβίβαση αισθημάτων που απορρέει από το υψηλότερο νόημα της ζωής, όπως αυτό διαμορφώνεται από τη θρησκευτική αντίληψη κάθε συγκεκριμένης εποχής, τότε ένα τέτοιο αίσθημα δεν μπορεί να είναι ακατάληπτο. Η ακατάληπτη τέχνη είναι κίβδηλη τέχνη.



Απομάκρυνση από την Εκκλησία



Η αιτία της κυριαρχίας αυτής της κίβδηλης τέχνης είναι η απομάκρυνση των ανώτερων τάξεων από την εκκλησιαστική διδασκαλία, αλλά και η απόφασή τους να μην αποδεχτούν τα μηνύματα της πανανθρώπινης αγάπης, όπως τα μεταδίδει ο αληθινός χριστιανισμός, γιατί το αυθεντικό χριστιανικό μήνυμα αμφισβητεί τα ιδιοτελή και εκμεταλλευτικά συμφέροντά τους. Ετσι οι ανώτερες τάξεις επιχειρούν να αναπληρώσουν την απουσία πίστης, χρησιμοποιώντας την τέχνη ως υποκατάστατο. Υστερα απ' αυτό δημιουργείται μια τέχνη των ανώτερων τάξεων που έχει χάσει το θρησκευτικό περιεχόμενο της, είναι επιτηδευμένη και δυσνόητη και κυρίως είναι τεχνητή και εγκεφαλική. Απ' αυτή τη στιγμή (ο συγγραφέας την προσδιορίζει από την Αναγέννηση και ύστερα), η τέχνη χωρίζεται σε κίβδηλη των ανώτερων και γνήσια τέχνη των κατώτερων τάξεων. Η γνήσια τέχνη καταργεί στη συνείδηση του αποδέκτη την απόσταση ανάμεσα σ' εκείνον και τον καλλιτέχνη. Η τέχνη όμως των ανώτερων τάξεων, επειδή στηρίζεται σε μεθόδους όπως είναι ο δανεισμός, η απομίμηση, ο εντυπωσιασμός και το επιφανειακό κέντρισμα του ενδιαφέροντος, διευρύνει ακόμη περισσότερο αυτή την απόσταση. Οι παράγοντες που ενισχύουν την παραγωγή κίβδηλων έργων τέχνης είναι οι μεγάλες αμοιβές, οι τεχνοκριτικοί και οι σχολές τέχνης. Ολοι αυτοί αποξενώνουν την τέχνη από το ρόλο της να μεταβιβάζει αισθήματα και τη μετατρέπουν σε μια εγκεφαλική διαδικασία που χρειάζεται την ερμηνεία των τεχνοκριτικών και τη διδασκαλία των σχολών.


Ο πατριωτισμός, η δεισιδαιμονία και ο αισθησιασμός είναι τα κυρίαρχα αισθήματα που μεταβιβάζει η κίβδηλη τέχνη των ανώτερων τάξεων, αισθήματα επιβλαβή και ψυχοφθόρα. Αυτά τα αισθήματα οδηγούν τους ανθρώπους στην αντιπαράθεση και τη σύγκρουση. Η τέχνη του μέλλοντος θα είναι ενιαία, γιατί θα αποτελείται από έργα που θα μεταβιβάζουν αισθήματα αγάπης και συναδέλφωσης. Ταυτόχρονα η τέχνη του μέλλοντος θα είναι προσιτή σε όλους και δεν θα παράγεται από επαγγελματίες.


Σίγουρα ξενίζει η μέθοδος προσέγγισης και ορισμού της τέχνης από τον Τολστόι. Ενας ορισμός που ταξινομεί ως κίβδηλη τέχνη την Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν, τη μουσική των Βάγκνερ, Λιστ, Μπερλιόζ, τα θεατρικά έργα του Ιψεν, τα ποιήματα των Μποντλέρ, Βερλέν, Μαλαρμέ, αλλά ακόμη την ποίηση του Δάντη, τη ζωγραφική του Ραφαήλ, τον ίδιο τον Σέξπιρ, αλλά και τους αρχαίους Ελληνες θεατρικούς συγγραφείς, τα έργα των οποίων θεωρεί χονδροειδή και ανούσια.


Η κατά κυριολεξία αποδοχή του τολστοϊκού δόγματος όχι μόνο περιορίζει το βεληνεκές της τέχνης, όχι μόνο περιορίζει το περιεχόμενό της, αλλά και δημιουργεί κινδύνους εγκλωβισμού της σκέψης σε μια μονιστική (θρησκευτικό συναίσθημα) αντίληψη για τις κατευθύνσεις της κοινωνίας και για τους παράγοντες που καθορίζουν την πορεία της ανθρωπότητας. Ο λόγος του Τολστόι δεν αποφεύγει τις υπεραπλουστεύσεις, πολλές φορές μάλιστα ντύνεται τον φανατικό, ψυχοφθόρο και κυρίως αντιδραστικό μανδύα του ιεραπόστολου. Οι ταξικές διαφορές απλοποιούνται και οι προτάσεις για την υπέρβασή τους μάλλον στη διαιώνισή τους οδηγούν. Πολλοί επίσης μπορούν να αμφισβητήσουν το κατά πόσο το αυθεντικό μήνυμα του χριστιανισμού είναι η πανανθρώπινη αγάπη. Ο ηθικός επικαθορισμός της πραγματικής ιστορίας δεν επιτρέπει οποιαδήποτε αμφισβήτηση της μονομέρειάς του.


Παρ' όλο που ο Τολστόι εκφράζει όλα τα παραπάνω δεν μπορεί να στριμωχτεί στα καλούπια τους, γιατί ο δικός του ηθικός επικαθορισμός, αν και μονομερής, συνδέεται άμεσα με τους όρους της κοινωνικής απελευθέρωσης. Το καθήκον μάλιστα που αναθέτει στην τέχνη είναι να παραγκωνίσει τη βία και να κάνει κτήμα όλων των ανθρώπων το αίσθημα της αδελφοσύνης και της αγάπης για τον πλησίον. Αν ο πατριωτισμός είναι ένας ντροπαλός εθνικισμός, τότε η θρησκεία και ο κατά Τολστόι ρόλος της δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας ντροπαλός ουτοπικός κομμουνισμός, μια ουτοπική διακήρυξη κατά της βίας. Σε τελευταία ανάλυση έχουμε να κάνουμε με μια ουτοπία, οι συνέπειες της οποίας δεν έχουν το τραγικό τέλος άλλων ουτοπιών. Αντιθέτως, σε μια εποχή κατάπτωσης των μεγάλων αφηγήσεων και οραμάτων, σε μια εποχή όξυνσης των θρησκευτικών και πατριωτικο-εθνικιστικών εξάρσεων η ανάγνωση τέτοιων έργων μπορεί να μη αλλάζει την πραγματικότητα, δημιουργεί, όμως, έστω και μόνο διανοητικές, ελπίδες για την υπέρβασή της.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/02/2005