Το αειθαλές δέντρο

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το Αειθαλές δέντρο ­ Διαλέξεις και άρθρα για τον ελληνικό πολιτισμό του George Thomson, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κέδρος με εισαγωγή και επιμέλεια του Χρίστου Αλεξίου, είναι ένα βιβλίο άκρως επίκαιρο, που έρχεται σε μια κρίσιμη στιγμή αναθεώρησης των πολιτισμικών και εθνικών αξιών μας, σε μια στιγμή παγκόσμιων ανακατατάξεων με αμφισβητούμενες, σαρωτικές εξαγγελίες.

Ο George Thomson δίδαξε ελληνικά κατ' αρχήν στο King's College του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ και στη συνέχεια διαδέχθηκε τον διακεκριμένο ελληνιστή Ε.R. Dodds στην έδρα της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ, όπου και έμεινε 34 ολόκληρα χρόνια, ως το 1970. Αλλά η καινοτομία της διδασκαλίας του, η πρωτοποριακή εφαρμογή της, προέκυψε από την εξής παρατήρηση: Οταν ήρθε στην Ελλάδα ως φοιτητής, το 1926, διαπίστωσε πως η γλώσσα που μιλούσε ο λαός, παρά τις ιστορικές της αλλαγές, ήταν η ίδια, αυτή που μελετούσε στα αρχαία κείμενα ως γλώσσα νεκρή. Τότε έμαθε ο ίδιος τα νέα ελληνικά και τα εισήγαγε στο πρόγραμμα σπουδών του Πανεπιστημίου του Μπέρμιγχαμ ως ισότιμο μάθημα με τα βυζαντινά και τα αρχαία. Ετσι δημιούργησε μια πρωτοπόρο σχολή ελληνικών σπουδών, όπου η ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία ήταν ενιαία και συνεχιζόμενη από την ομηρική εποχή ως σήμερα. Αυτή ήταν η μεγάλη πρωτοποριακή καινοτομία του.

Με επίπονες μελέτες, με επιστημονικές έρευνες, με τεκμηριωμένα επιχειρήματα και προπαντός με βαθύ σεβασμό και θαυμασμό για τον ελληνικό πολιτισμό, θεμελίωσε το όραμά του χρησιμοποιώντας τη μέθοδο της συγκριτικής εθνολογίας. Και τις νέες αυτές απόψεις του, τις πρωτοποριακές μελέτες του, τις έγραψε σε βαρυσήμαντα βιβλία που μεταφράστηκαν σε όλο τον κόσμο, γιατί ήθελε όλοι οι λαοί να γνωρίσουν αυτές τις «παγκόσμιες αξίες». Η γλώσσα συμβαδίζει με τον πολιτισμό. Τον διαμορφώνει και διαμορφώνεται από αυτόν. Ετσι, το κομμάτι εκείνο από το σώμα της γλώσσας ­ της γλώσσας των αρχαίων κειμένων ­ που εθεωρείτο νεκρό ως τότε (και που δυστυχώς ως σήμερα ορισμένοι επιμένουν να το θεωρούν νεκρό), εκείνος το είδε ως ζωντανό και ενιαίο και απαρασάλευτα παρόν στις ημέρες και τα έργα του νεοέλληνα.

Ο Χρίστος Αλεξίου στην εμπεριστατωμένη εισαγωγή του χαρακτηρίζει τον Thomson «πρωτοπόρο του αιώνα» και αναλύει με οξυδέρκεια τις μεθόδους της συγκριτικής εθνολογίας που χρησιμοποίησε για να στηρίξει το μεγάλο έργο του. Με περισσή αγάπη και σεβασμό, με αίσθημα χρέους, σκιαγραφεί την προσωπικότητά του και ερμηνεύει τη σκέψη του. Γράφει μεταξύ άλλων: «Ηταν ένας σοφός επιστήμονας, παγκόσμια γνωστός ως αυθεντία για τον Αισχύλο και για την προϊστορία του Αιγαίου, ως κριτικός κειμένων, ως ελληνιστής με όραμα και γνώση διαχρονικών διαστάσεων, ως λογοτεχνικός κριτικός και ως δημιουργικός μαρξιστής». Και παραθέτει ένα κείμενο που έγραψε ο Thomson όταν τυπώθηκαν οι διαλέξεις του για τα ομηρικά έπη και που το αφήνει «σαν υποθήκη»:

«Δε φτάνει μόνο να έχει οπλιστεί (ο έλληνας φιλόλογος) με μια λεπτομερειακή γνώση του θέματός του, αλλά πρέπει να έχει και μια αληθινή αγάπη για το λαό του, γιατί μόνο έτσι μπορεί να πλησιάσει τα βαθιά υπόγεια ρεύματα της λαϊκής μνήμης, που απ' τα βάθη των αιώνων μεταφέρουν ολοζώντανα, διαρκώς ανανεούμενα και αναπροσαρμοζόμενα στους νέους καιρούς, τα στοιχεία των αρχαιότερων πολιτιστικών του αξιών, στοιχεία που συντηρούν και ανανεώνουν τον ψυχικό του βίο και την εθνική του συνείδηση».

Από τα σημαντικά και αντιπροσωπευτικά βιβλία του George Thomson είναι: το Ελληνικό Λυρικό Μέτρο, που ήταν το πρώτο του βιβλίο (1929) και δίνει μια καινούργια ερμηνεία στα χορικά και λυρικά μέτρα της αρχαίας ελληνικής ποίησης. Υστερα, με τη βαθιά γνώση των αρχαίων κειμένων, και διαθέτοντας μια έμφυτη, διεισδυτική ευαισθησία, γράφει το Αισχύλος και Αθήνα (1941), που αναφέρεται στην καταγωγή και την εξέλιξη της αθηναϊκής Δημοκρατίας, αλλά και στις ρίζες του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ακολουθεί το πολύ σημαντικό βιβλίο Το προϊστορικό Αιγαίο (1949), όπου ο Thomson ερμηνεύει την αιγαιακή κοινωνία, τη μητριαρχία, την καταγωγή της ποίησης, τη γένεση και εξέλιξη των ομηρικών επών. Ακολουθεί το βιβλίο Οι Πρώτοι Φιλόσοφοι, που αναφέρεται στη γένεση της φιλοσοφίας, και ειδικότερα, στο πέρασμα από τη Μυθολογία στη Φιλοσοφία. Επίσης μετέφρασε τον Δωδεκάλογο του Γύφτου, του Παλαμά. Τα βιβλία του μεταφράστηκαν σε 24 γλώσσες.

Ο τόμος που επιμελήθηκε ο Χρίστος Αλεξίου, εκτός από την εκτενή εισαγωγή του, περιλαμβάνει κυρίως σημαντικές διαλέξεις που έδωσε ο Thomson στην Ελλάδα, προσκεκλημένος από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών ή από Πανεπιστήμια, με θέματα: Η Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, και με επί μέρους αναλύσεις Η Γένεση της Τραγωδίας, Ο Προμηθέας Δεσμώτης του Αισχύλου, Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή, Ηλέκτρα του Σοφοκλή, με την υποσημείωση: «Απ' όλες τις τραγωδίες η πιο ανελέητη». Το Πρόβλημα των Βακχών.

Παρεμβάλλεται μια συνέντευξη του Thomson με θέμα: «Οι παραστάσεις της αρχαίας τραγωδίας και η εκπολιτιστική αξία των λαϊκών παραδόσεων». Ακολουθεί το δεύτερο μέρος του βιβλίου με τον γενικό τίτλο Τα Ομηρικά Επη και με επί μέρους ομιλίες και άρθρα, όπως Μύθος και Ιστορία, Από το Χορό στο Επος ­ Η γένεση και η εξέλιξη του έπους από τους πρωτόγονους χορούς, Ομηρος και Ομηρίδες ­ Η διαμόρφωση, η διάδοση και η συγγραφή της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Και τελειώνει με το τρίτο μέρος του βιβλίου Η συνέχεια του ελληνισμού, που είναι και το κορύφωμα της ώριμης γνώσης του Thomson, το θησαύρισμα της επιστημονικής του σοφίας. Ιδιαίτερα το κεφάλαιο Η ελληνική γλώσσα αρχαία και νέα αποτελεί έναν ύμνο στον ενιαίο πολιτισμό της Ελλάδας, ύμνο και στιβαρή επιστημονική απόδειξη, προϊόν βαθιάς αγάπης αλλά και απέραντου μόχθου, καθώς αναλύει την ελληνική γλώσσα από την Πρωτοελληνική, για να προχωρήσει στην Αττική και την Ελληνιστική και, τέλος, να φτάσει στη Νεοελληνική.




Μαρία Λαμπαδαρίδου-Πόθου

ΤΟ ΒΗΜΑ, 03-10-1999