Ο φόβος των βαρβάρων

"Η σύγκρουση των πολιτισμών σημαίνει: οι δυτικές δημοκρατίες από τη μια πλευρά, το ισλάμ από την άλλη. Δύο κόσμοι,παγιωμένοι στις ιστορικές, πολιτισμικές, θρησκευτικές διαφορές τους και καταδικασμένοι ως εκ τούτου να συγκρουστούν. Μπροστά στην απειλή δεν υπάρχει πια θέση για διάλογο ή για μείξη. Και δεν μένει άλλη λύση από την αδιαλλαξία - ή και τον πόλεμο.

Με όλα τα μέσα.

Μπορούμε πραγματικά να εξασφαλίσουμε, όταν σκεφτόμαστε έτσι, ότι η βαρβαρότητα και ο πολιτισμός θα εξακολουθήσουν να βρίσκονται στην πλευρά που πιστεύουμε;

Αν είναι επιτακτικό να υπερασπιστούμε τη δημοκρατία, είναι εξίσου κρίσιμο να μην αφήσουμε να μας κυριεύσει ο φόβος και να μας παρασύρει σε καταχρηστικές αντιδράσεις.

Ο φόβος των βαρβάρων είναι αυτό που απειλεί να μας κάνει βάρβαρους. Και το κακό που θα κάνουμε στον εαυτό μας θα ξεπερνά το κακό που φοβόμασταν αρχικά. Η ιστορία μας το διδάσκει: το φάρμακο μπορεί να είναι χειρότερο από την αρρώστια".

Τ. Τ.

Σε έναν στοχασμό που μας ταξιδεύει ανά τους αιώνες της ευρωπαϊκής ιστορίας, ο Τσβετάν Τοντορόφ φωτίζει τις ιδέες της βαρβαρότητας και του πολιτισμού, της κουλτούρας και της συλλογικής ταυτότητας, για να ερμηνεύσει τις έριδες που θέτουν σήμερα αντιμέτωπες τις δυτικές χώρες με τον υπόλοιπο κόσμο. Ένα αριστοτεχνικό μάθημα ιστορίας και πολιτικής - κι ένα αληθινό "εργαλείο" για να αποκρυπτογραφήσουμε τα μείζονα προβλήματα της εποχής μας.

Κριτικές:

Για να καταλάβει τι είναι η περίφημη «σύγκρουση πολιτισμών», ο συγγραφέας ξεδιαλύνει την ίδια την έννοια «πολιτισμός»: δεν είναι μια αμετάβλητη ουσία, απαλλαγμένη από ξένες προσμείξεις\u0387 είναι μια αναπαράσταση της σχέσης του ατόμου με τον κόσμο, που κατασκευάζεται επιλεκτικά ανάμεσα σε στοιχεία, συχνά, ετερογενή. Μέσα στο ίδιο πολιτισμικό πλαίσιο ένα άτομο μπορεί να έχει διαφορετικές και, κάποτε, αντιφατικές «κουλτούρες», πράγμα που το καθιστά εξ ορισμού «πολυπολιτισμικό». Ακόμη και η προβεβλημένη «ευρωπαϊκή ταυτότητα» συγκροτείται εν πολλοίς από ετερώνυμα, εναλλάξιμα και ασταθή συνθετικά. Κι αν κάποτε ξαφνιαζόμαστε βλέποντας τη βαρβαρότητα να εμφιλοχωρεί και να ανθίζει μέσα στα «πολιτισμένα» πολιτισμικά περιβάλλοντα, είναι επειδή μας ξεγελά η λέξη, η οποία καλύπτει σημασιολογικά διαφορετικά πράγματα, που, στα ελληνικά τουλάχιστον, αποδίδονται με τον ίδιο όρο: «πολιτισμός» είναι η τεχνολογική πρόοδος, αλλά και τα έργα του πνεύματος, όπως και οι νοοτροπίες και οι τρόποι ζωής και αντίληψης. Τελικό κριτήριο του πολιτισμού είναι η αναγνώριση της πολλαπλότητας των πολιτισμών, η παραδοχή ότι ο φορέας του διαφορετικού πολιτισμού κατέχει όσο κι εγώ την ανθρώπινη ιδιότητα. Υπ' αυτήν την έννοια, και όσο η παραπάνω συνθήκη δεν πληρούται ανάμεσα στα μέλη της, κάθε χώρα είναι τόσο πολιτισμένη όσο και βάρβαρη.

Ξεχωριστές «κουλτούρες»

Ο Διαφωτισμός και, αργότερα, οι «πολυπολιτισμικές» θεωρίες της εποχής μας έχουν αναδείξει τις ξεχωριστές «κουλτούρες». Η ιδιαίτερη τοπική, εθνοτική, γλωσσική ή όποια άλλη οντότητα, όπου ριζώνει, ή φαντάζεται ότι ριζώνει κάποιος (ένας μουσουλμάνος μετανάστης, για παράδειγμα), δεν μπορεί να ακυρώσει, όμως, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που συνεπάγεται η ταυτόχρονη ένταξή του σε ένα ευρύτερο πολιτειακό, πολιτικό και δικαιικό πλαίσιο (σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία, ας πούμε). Τα ήθη και οι «νόμοι» της ιδιαίτερης κουλτούρας οφείλουν σεβασμό στην οικουμενικότητα κάποιων αδιαμφισβήτητων αξιών και δικαιωμάτων, αλλά και «ηθών», που συγκροτούν το «σύμφωνο» της κοινωνικής συνύπαρξης. Η θέση και η μεταχείριση της γυναίκας δίνουν ένα κλασικό παράδειγμα της αντίθεσης αυτής. Από την άλλη, ο «οικουμενισμός» είναι μια απόλυτη έννοια, αποτελεί έναν ορίζοντα σκέψης και επιδίωξης, είναι, ωστόσο, υπερβολικά αφηρημένος για να μπορέσει να «κατοικηθεί» από υπαρκτά, φυσικά υποκείμενα. Σαν αντιστάθμισμα στον οικουμενισμό αυτόν υπάρχει ο βιωματικός «πολιτισμός» των παρθενικών εμπειριών, των πρώιμων αισθήσεων και παραστάσεων της παιδικής ηλικίας, που κολλά πάνω στο δέρμα μας, πεισματικά και ανεξάλειπτα, αδιάφορος για τα οικουμενιστικά προτάγματα.

Οπως ο κάποτε «κίτρινος κίνδυνος» των Κινέζων, όπως οι Σοβιετικοί του ψυχρού πολέμου, έτσι και το ισλάμ αποτελεί τους «βαρβάρους» της δικής μας εποχής. Η ισλαμοφοβία, η αντισλαμική υστερία έχουν εκφραστεί ανοιχτά, επίσημα, ακόμη και από «έγκυρα» χείλη. Ενα σημαντικό μέρος του βιβλίου καταγίνεται να αποδείξει ότι η περίφημη «σύγκρουση των πολιτισμών», η αντιπαράθεση Δύσης και ισλάμ, δεν είναι πολιτισμική ή θρησκευτική σύγκρουση δύο στεγανών και ομοιογενών κόσμων, αλλά πρωτίστως μια πολιτική σύγκρουση εξουσιών. Αναλύει, επίσης, την καταχρηστική σύνδεση του ισλαμισμού με τον ολοκληρωτισμό, την τρομοκρατία, τον ανορθολογισμό.

Φαύλος κύκλος βίας

Οι συγκρούσεις που ξεσπούν είναι αποτέλεσμα ενός φαύλου κύκλου βίας και μνησικακίας, που αρχίζει με την αποικιοκρατία και, μάλλον, δεν προβλέπεται να κλείσει με την πρόσφατη αμερικανική επέμβαση στο Ιράκ. Κι αν ο φονταμενταλισμός φαίνεται να πιάνει τόπο ευκολότερα στις ψυχές των νεαρών από τα προάστια των σύγχρονων μητροπόλεων, δεν είναι τόσο επειδή οι ομάδες αυτές αντιπροσωπεύουν έναν διαφορετικό πολιτισμό -τον ισλαμικό εν προκειμένω- αλλά, απλώς, επειδή δεν μετέχουν κανενός πολιτισμού, δεν έχουν καταφέρει, λόγω ανικανότητας ενσωμάτωσης, να επωφεληθούν από τα στοιχειώδη πολιτισμικά αγαθά.

Η συνδιαλλαγή και η ειρηνική συνύπαρξη αποτελούν πάντα τον ορίζοντα σκέψης του Τσβετάν Τοντόροφ. Τα τραύματα του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού έχουν σφραγίσει τον εμιγκρέ από τη Βουλγαρία και προσανατολίζουν ακόμη τον δεοντολογικό ουμανισμό του. Ο φόβος του ισλάμ, λέει, μάς κάνει κι εμάς τους ίδιους βάρβαρους: αυτό είναι σίγουρο. Ομως: αν τολμούσαμε να φοβηθούμε, να σκεφτούμε φωναχτά ότι το ισλάμ εξάπτει τα «πολιτισμικά» μας άγχη, αν διανύαμε, με πλήρη επίγνωση, τούτο τον φόβο, ίσως στην άλλη άκρη καταφέρναμε να κερδίσουμε μια κατανόηση περισσότερο εμπλουτισμένη απ' όσο τα προκάτ σχήματα της «πολιτικής ορθότητας». Ας μη φοβόμαστε να ομολογήσουμε ότι δεν είμαστε εντελώς απαλλαγμένοι από τη βαρβαρότητα, ότι «τα τέρατα δεν έχουν εξημερωθεί ακόμη»…

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 27 Σεπτεμβρίου 2009, Βασίλης Πατσογιάννης