Βαλκάνια η Δυτική φαντασίωση

Ο όρος «βαλκανοποίηση» προέκυψε ως αποτέλεσμα των Βαλκανικών Πολέμων και του Α Παγκοσμίου Πολέμου και επισφράγισε για πάντα τα Βαλκάνια ως απολύτως αρνητική έννοια. Αυτό όμως δε συνέβη απότομα· μάλιστα, ο δυτικός τύπος χρησιμοποιούσε τον όρο μάλλον ειρωνικά παρά περιφρονητικά ακόμη και κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων. Η εικόνα των Βαλκανίων έφερε στο προσκήνιο τη βία ως το κεντρικό, επομένως και κυρίαρχο στοιχείο τους. Η βία στη βαλκανική ιστορία δεν ήταν κάτι καινούργιο. Οι Ευρωπαίοι έφριτταν με ορισμένες ιδιαίτερες μορφές «ανατολικής» βαρβαρότητας, και ιδίως με τον ανασκολοπισμό, που ερέθιζε τη φαντασία όλων των ταξιδιωτών. Αυτό το εξωτικό στοιχείο μεταμόρφωσε την ιστορική μορφή του Βλαντ Τέπες στην αθάνατη φυσιογνωμία του Δράκουλα, αν και ο τελευταίος αποτελεί μάλλον αποκύημα της αρρωστημένης γοτθικής φαντασίας παρά απεικόνιση της βαλκανικής βιαιότητας.







Τούτο το νοτιοανατολικό τμήμα της Ευρώπης, που ακούει στο όνομα Βαλκάνια, αποτελείται από μια σειρά ανεξάρτητες χώρες και μια πανσπερμία εθνοτήτων και θρησκειών. Οι λαοί που κατοικούν το χώρο αυτό μπορεί να έχουν διαφορετικές -κάποιοι απ' αυτούς- ρίζες, έχουν όμως μακραίωνη σχεδόν κοινή παράδοση, παρά τις διαμάχες και τις συγκρούσεις μεταξύ τους. Τα Βαλκάνια όμως είχαν την ατυχία να υποστούν επί πολλούς αιώνες την οθωμανική κυριαρχία και μετά την απελευθέρωσή τους να χαρακτηριστούν από τους δυτικούς Ευρωπαίους ως κάτι το ξένο και ανάρμοστο μέσα στο γεωγραφικό χώρο της Ευρώπης.

Πολυφυλετικοί πληθυσμοί υπήρχαν βέβαια και στη δυτική Ευρώπη και υπάρχουν ακόμη, παρ' όλες τις εκάστοτε εθνοκαθάρσεις που έχουν επιχειρηθεί. Ομως μια ρατσιστική ετυμηγορία εις βάρος των Βαλκανίων, που κορυφώθηκε εκεί γύρω στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και έχει έκτοτε αναπαραχθεί σχεδόν χωρίς παραλλαγή, παραμένει ως ρετσινιά υποδηλώνοντας μια κατώτερη πολιτιστική κατηγορία. Ετσι ακόμη και σήμερα πολλοί Δυτικοί δεν διστάζουν να χρησιμοποιήσουν τον όρο Βαλκάνια -και τα παράγωγά του- ώς ένα είδος βρισιάς.

Την απαξιωτική αυτή εικόνα θέλησε με την εργασία της να ανατρέψει η Μαρία Τοντόροβα -Βουλγάρα καθηγήτρια Ιστορίας, η οποία όμως ζει και διδάσκει στην Αμερική. Κατά τη συγγραφέα, «ο βαλκανισμός έγινε συν τω χρόνω βολικό υποκατάστατο της συναισθηματικής αποφόρτισης που πρόσφερε ο οριενταλισμός, καθώς απάλλασσε τη Δύση από την ευθύνη του ρατσισμού, της αποικιοκρατίας, του ευρωκεντρισμού και της χριστιανικής μισαλλοδοξίας κατά του Ισλάμ. Αλλωστε, τα Βαλκάνια βρίσκονται στην Ευρώπη. οι κάτοικοί της είναι λευκοί. είναι κατά κύριο λόγο χριστιανοί. Επομένως, όταν η Ευρώπη εξωτερικεύει την απογοήτευσή της σε βάρος τους, απαλλάσσεται από τις συνήθεις κατηγορίες ρατσιτσικής ή θρησκευτικής προκατάληψης που της αποδίδονται. Οπως και στην περίπτωση της Ανατολής, τα Βαλκάνια λειτουργούν ως χώρος απόθεσης των αρνητικών χαρακτηριστικών απέναντι στα οποία αντιπαρατίθεται και κατασκευάζεται η θετική εικόνα μιας Ευρώπης και μιας Δύσης που συγχαίρει εαυτήν για την ανωτερότητά της». Η Μαρία Τοντόροβα πιστεύει -γι' αυτό άλλωστε και γράφει- ότι η εικόνα που έχουν οι Δυτικοί για τα Βαλκάνια μπορεί να αλλάξει. Ούτε οι κληρονομιές -κυρίως η οθωμανική- ούτε οι σύγχρονες απαξιωτικές κατηγορίες είναι αιώνιες. Και προχωράει πιο πέρα: «Είναι καιρός, σημειώνει, να δούμε με ταπεινότητα τα αποτελέσματα που μπορεί να έχει η εξαγωγή της ιδεολογίας του εθνικού κράτους σε κοινωνίες οι οποίες μοιάζουν με εθνικά και θρησκευτικά μωσαϊκά, και να εξετάσουμε τι μπορεί να σημαίνει η δημιουργία ενός μωσαϊκού από εθνικά κράτη στη θέση ενός μωσαϊκού από έθνη».



Ν. Ντ-ς

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/02/2002