Η ζωή στον παλιό ρωμαϊκό δρόμο

Το αυτοβιογραφικό έργο «Η ζωή στον παλιό Ρωμαϊκό δρόμο» είναι ένα από τα κορυφαία του Τοτοβέντς. Στο έργο αυτό, ο συγγραφέας περιγράφει με λυρισμό τα παιδικά του χρόνια στη γενέτειρα του, που βρισκόταν στη διαδρομή της αρχαίας Ρωμαϊκής οδού Ρώμης - Βαγδάτης. Πρόκειται για μια χαλαρά δομημένη αφήγηση όπου οι χαρακτήρες προβάλλουν ημιτελείς και χωρίς αυτόνομη ύπαρξη για να βρουν το «raison d’ etre» τους με την ένταξή τους στο μεγάλο ψηφιδωτό της Αρμένικης κοινωνίας - μιας κοινωνίας καλοπροαίρετα πατριαρχικής - στα τέλη του περασμένου αιώνα. Άνθρωποι και γεγονότα συνυφαίνονται σ’ ένα ενιαίο σύνολο, κυρίαρχο στοιχείο του οποίου είναι η φύση, η αιώνια φύση με τα άπειρα χρώματα και τις αμέτρητες μυρωδιές της. Η ίδια η ανθρώπινη ζωή είναι αναπόσπαστα δεμένη με τη φύση και μέσα σ’ αυτή βρίσκει την δικαίωση της.


Πραγματικά, το έργο αυτό του Τοτοβέντς δεν είναι παρά ένας γλυκύτατα λυρικός ύμνος προς τη ζωή. Έχοντας δει το λαό του να σφαγιάζεται, την πατρίδα του να καταστρέφεται και τον κόσμο του να καταρρέει, ο Τοτοβέντς αρνείται την πραγματικότητα της καταστροφής, αρνείται να υποταγεί στον παραλογισμό του κακού και ζητάει να κρατήσει ζωντανή την ανάμνηση της χαμένης του πατρίδας. Ο κόσμος του Τοτοβέντς προβάλλει σαν μια κοινωνία περίπου ιδανική, που, παρά τις αδυναμίες της - κάπου είναι διάφανη μια ελαφρά ειρωνεία και κάποια συγκατάβαση του συγγραφέα -, είναι πηγή ευδαιμονίας για όσους ζουν σ’ αυτήν. Είναι ένας κόσμος όπου οι σύζυγοι μπορούν να συμπονούν τις μαιτρέσες των αντρών τους, οι μελλοθάνατοι να παραγγέλνουν τα φέρετρα τους, οι πεθερές να παρακολουθούν τις υποψήφιες νύφες στο χαμάμ, μερικοί επιτήδειοι να κλέβουν σάβανα, οι νεκροί να κηδεύονται με ανοιχτό το στόμα για να φαίνονται τα χρυσά τους δόντια και όλοι μαζί, Τούρκοι κι Αρμένηδες, Ασσύριοι και Κούρδοι, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι μπορούν να συμμετέχουν στο μεγάλο, ατέλειωτο πανηγύρι της ζωής...