Αλληλογραφία 1895-1959

Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης (1883-1959) δεν χρειάζεται παρουσίαση. Κορυφαίος γλωσσολόγος, αφιέρωσε τη ζωή του, το έργο του και την περιουσία του στη μελέτη της γλώσσας μας και στους αγώνες του εκπαιδευικού δημοτικισμού. Τεκμηριώνοντας αυτές τις προσπάθειες, η παρούσα έκδοση, μια επιλογή 650 επιστολών του Τριανταφυλλίδη και πολλών και αγνώστων προσφέρει άφθονες βιογραφικές πληροφορίες καθώς και πάμπολλα νέα στοιχεία για τη γλωσσοεκπαιδευτική, πνευματική και κοινωνικοπολιτική μας ιστορία κατά τις πρώτες έξι δεκαετίες του εικοστού αιώνα.
Συναγωγή πρωτότυπου (και στην πλειονότητά του ανέκδοτου) υλικού; Ασφαλώς. Αλλά και ζωτικός χώρος ανθρώπινης επικοινωνίας, όπου ο επιστολικός όγκος μεταμορφώνει το παρελθόν σε παρόν, το ιδιωτικό σε δημόσιο και το εφήμερο σε διαρκές. Διάλογος με συμμετοχή δεκάδων προσώπων, η αλληλογρφία αυτή όχι μόνο φωτίζει τη ζωή και τη δράση ενός ξεχωριστού ανθρώπου, αλλά και λειτουργεί συνάμα ως πολυφωνική μαρτυρία μιας ολόκληρης εποχής.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η προσφιλής μας Π. Δέλτα, σε επιστολή της προς τον Μ. Τριανταφυλλίδη, εξομολογείται ότι δεν μπορεί να υποφέρει την περιττολογία, γι' αυτό και μπαίνει ευθύς στο προκείμενο. Χρήσιμο το παράδειγμά της, όταν μάλιστα το προς σχολιασμό έργο επιδέχεται τόσες επισημάνσεις, οπότε ως προς τι τα παραγεμίσματα. Το καινούργιο απόκτημα είναι μια ανθολόγηση της αλληλογραφίας του Μ. Τριανταφυλλίδη, που συγκεντρώνεται σε ένα σώμα 650 επιστολών (ο συνολικός αριθμός των επιστολών του Αρχείου δεν προσδιορίζεται): 323 με αποστολέα τον Μ. Τριανταφυλλίδη και αποδέκτες 62 διαφορετικά πρόσωπα, 327 με αποστολείς 171 πρόσωπα και παραλήπτη τον Μ. Τριανταφυλλίδη. Συνολικά 193 φωνές, με επίκεντρο τον Μ. Τριανταφυλλίδη. Ενα μωσαϊκό επιστολικού λόγου, κατά παλαιότερη έκφραση του συντονιστή της έκδοσης Παν. Μουλλά, μελετητή του επιστολικού είδους.

Η πρώτη και η τελευταία επιστολή είναι του Μ. Τριανταφυλλίδη: Η πρώτη, στις 20 Αυγούστου 1895, από τον Αγιο Στέφανο παρά την Προποντίδα, προς τη μητέρα του Ιουλία, στην Αθήνα· επιστολή ενός παιδιού που θέλει ακόμη τρεις μήνες για να συμπληρώσει τα 12, ωστόσο διαθέτει την άρτια έκφραση του ενηλίκου. Η τελευταία, στις 10 Μαρτίου 1959, από την Αθήνα, προς τον Ν. Ανδριώτη, καθηγητή στη Θεσσαλονίκη· επιστολή διεκπεραιωτικής φύσεως, αντιπροσωπευτική τουλάχιστον της τελευταίας δεκαετίας, γραμμένη 41 ημέρες πριν από τον θάνατο του Μ. Τριανταφυλλίδη από καρδιακή προσβολή. Να παρατηρήσουμε ότι, στον βαθμό που η ανθολόγηση είναι ενδεικτική, από το 1895 ως το 1913, όταν εγκαθίσταται στην Ελλάδα, επιδίδεται ο ίδιος στην επιστολογραφία, ενώ τα επόμενα 45 χρόνια είναι κυρίως αποδέκτης.

Κατ' αρχήν, όπως επισημαίνεται στα προλεγόμενα, η Αλληλογραφία ήταν οφειλόμενη, ουσιαστικά, εδώ και μία 35ετία, όταν συμπληρώθηκε η έκδοση, σε οκτώ τόμους, των Απάντων του Μ. Τριανταφυλλίδη. Επίσης, παρέμενε ως χρωστούμενο στα γράμματα των πρώτων δημοτικιστών, που έχουν εκδοθεί σε μια σειρά τόμους. Συσπειρωμένοι οι δημοτικιστές των αρχών του 20ού αιώνα γύρω από κοινούς στόχους, συνδιαλέγονται αλληλογραφώντας. Προς συμπλήρωση της συνολικής εικόνας απαιτείται η σύνθεση των διαφορετικών όψεων που αποκαλύπτουν αυτοί οι επί μέρους διάλογοι. Αλλιώς εκφράζεται, λ.χ., ο Αργ. Εφταλιώτης για τη μελέτη του Μ. Τριανταφυλλίδη όταν γράφει στον ίδιο και αλλιώς όταν απευθύνεται στον Αλέξ. Πάλλη. Αναμενόμενη πολυφωνία, όταν επί τάπητος τίθεται ένα ζήτημα όπως το γλωσσικό.

Ζητούμενο παραμένει η χρηστικότητα της Αλληλογραφίας για τον μη ειδικό αναγνώστη, που έμαθε γράμματα με τη γραμματική του Μ. Τριανταφυλλίδη και θέλει να τον γνωρίσει εκ του σύνεγγυς. Αυτός πιθανώς χρειαζόταν περισσότερη στήριξη. Ενδεδειγμένη η χρονολογική σειρά που ακολουθείται στην έκδοση των επιστολών, έτσι όμως δεν αναδεικνύονται οι θεματικές ενότητες, που θα μπορούσαν να σημειώνονται σε βοηθητικό πίνακα. Εκ του προχείρου, τέτοιες ενότητες είναι η αποστολή ενός βιβλίου του Μ. Τριανταφυλλίδη, την οποία ακολουθεί, ως είθισται, σειρά από ευχαριστήριες, κάποτε και κριτικές, επιστολές, ο θάνατος της αδελφής ή της μητέρας του, ένα ταξίδι, όπως η μετάβαση του Μ. Τριανταφυλλίδη στις Ηνωμένες Πολιτείες, τον χειμώνα του 1939, ή, ακόμη, η ετοιμασία αφιερωματικού τόμου λίγο προτού πεθάνει. Ισως ακόμη να χρειαζόταν ένα διαφορετικό ευρετήριο. Οι επιστολές συνοδεύονται από λεπτομερή υπομνηματισμό. Μια αλληλογραφία όμως όπως αυτή του Μ. Τριανταφυλλίδη, διασκορπισμένη σε πολλές φωνές, συνήθως δεν διαβάζεται πλήρως αλλά επιλεκτικά, οπότε θα διευκόλυνε ένα ευρετήριο όπως αυτό που ετοίμασε ο Ξ. Λευκοπαρίδης για την Αλληλογραφία της Π. Δέλτα, με βιογραφικά και άλλα στοιχεία.

Κατά την ανθολόγηση θα πρέπει να δόθηκε πρόσθετο βάρος στις επιστολές επιφανών. Ωστόσο παρατηρούμε ότι κάποιες από αυτές, όπως, λ.χ., οι τρεις σύντομες του Κ. Παλαμά, είναι μάλλον αδιάφορες, ενώ επιστολές σχετικά άγνωστων προσώπων αποβαίνουν ιδιαίτερα διαφωτιστικές. Πρωταρχικό μέλημα μιας Αλληλογραφίας είναι να προβάλει «την ακριβέστερη μπορετή εικόνα», όπως παρατηρούσε ο Κ.Θ. Δημαράς. Η εν λόγω Αλληλογραφία αναδεικνύει τον γλωσσολόγο Μ. Τριανταφυλλίδη, με τη διαρκή φροντίδα για την εκπαίδευση, τον επιστήμονα και συγγραφέα, τον μετέπειτα καθηγητή, επίσης τις συμμαχίες και αντιπαλότητες που κατά καιρούς δημιούργησε. Οσο για τον άνθρωπο, μόλις που σκιαγραφείται.

Επιστολογράφος εξ ανάγκης ο Μ. Τριανταφυλλίδης, αρχικά λόγω απουσίας του από την Ελλάδα, αλλά και αργότερα, χάρη στις σχέσεις που διατηρεί εντός και εκτός της χώρας. Το γλωσσικό ζήτημα απαιτεί επικοινωνία με συναδέλφους, πολιτικά πρόσωπα, επιθεωρητές δημοτικών σχολείων, δασκάλους και λοιπούς «φλογερούς δημοτικιστές». Συνεπής αλληλογράφος αλλά ελάχιστα εξομολογητικός. Αυτή τουλάχιστον είναι η εντύπωση από τη συγκεκριμένη ανθολόγηση, όπου οι ουσιαστικοί αλληλογράφοι του είναι λιγοστοί και οι περισσότερες επί μέρους αλληλογραφίες μένουν μονόλογοι, καθώς δημοσιεύεται κατά κανόνα μόνο το ένα σκέλος. Συγκρατημένο το ύφος των επιστολών, τόσο του Μ. Τριανταφυλλίδη όσο και των αλληλογράφων του. Εξαίρεση ο παιγνιώδης χαρακτήρας ενός Πέτρου Βλαστού ή η θερμή οικειότητα μιας φίλης όπως η Ευδοκία Αθανασούλα. Μετριοπαθής χαρακτήρας ο Μ. Τριανταφυλλίδης, αν κρίνουμε από τις διαλλακτικές απαντήσεις του σε μάλλον εριστικές επιστολές, που κάποτε μάλιστα τον αδικούν κατάφωρα. Σε επιστολή του ο Γ. Κοτζιούλας αναφέρει «το ύφος του ανεκδήλωτου λογοτέχνη», που βρίσκει στα βιβλία του Μ. Τριανταφυλλίδη. Ικανότητα που ελάχιστα φανερώνεται στην αλληλογραφία του. Ισως μόνο στις επιστολές προς τους οικείους του, τη μεγάλη φίλη του Π. Δέλτα ή και τη νεότερη Μέλπω Μερλιέ.

Μια ενδιαφέρουσα αποκάλυψη της Αλληλογραφίας είναι η σχέση του Μ. Τριανταφυλλίδη με την ψυχανάλυση και τους πρώτους φροϋδιστές. Γνωρίζαμε ότι σε αυτόν ανήκει το πρώτο δημοσίευμα για τη «φροϊδιανή ψυχολογία», το 1915, στο Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, καθώς και σχετική μετάφραση μετά προλόγου στη «Νέα Εστία» το 1929. Ωστόσο ο Δ. Κουρέτας παρουσιάζει, το 1959, το ενδιαφέρον του Μ. Τριανταφυλλίδη για την ψυχανάλυση ως αμιγώς επιστημονικό. Πρώτος, το 1984, ο Θ. Τζαβάρας συζητεί την ψυχοθεραπευτική εμπειρία του Μ. Τριανταφυλλίδη, με βάση στοιχεία που εντοπίζει η Μ. Βερτσώνη στο αρχείο του.

Η Αλληλογραφία δείχνει ότι ο Μ. Τριανταφυλλίδης υπήρξε ένας πρώτος έλληνας επιστήμονας που διαγιγνώσκει την ψυχονεύρωσή του και επιλέγει ως τρόπο θεραπείας την ανάλυση, την οποία και ακολουθεί από το 1910 ως το 1923 στο Μόναχο και αργότερα στην Αθήνα. Προσώρας αναβάλλουμε μια εκτενέστερη αναφορά, ωστόσο σημειώνουμε τις ψηφίδες: Ο Μ. Τριανταφυλλίδης είχε επαφή με τον Φρόυντ, φιλική μάλλον σχέση με τον Αντλερ, πιθανώς συμμετείχε στην Ψυχαναλυτική Εταιρεία του Μονάχου, αφού γιατρός του ήταν ο οργανωτής της Λ. Ζάιφ, όπως επίσης στην πρώτη ελληνική ψυχαναλυτική ομάδα περί τη Μ. Βοναπάρτη, με την οποία είχε και ψυχαναλυτικές συναντήσεις. Διάβαζε ό,τι σχετικό εκδιδόταν, συμβούλευε τα αδέλφια του που βασανίζονταν από ψυχολογικά προβλήματα, τους φίλους του, ακόμη μύησε τον Ν.Γ. Πολίτη στην ψυχολογία των λαών και την Π. Δέλτα στην ψυχολογία των παιδιών. Δεν αποκλείεται το πλήρες σώμα των διασωθεισών επιστολών να προσφέρει περισσότερες πληροφορίες. Πάντως λανθάνει η γνωριμία Τριανταφυλλίδη - Εμπειρίκου.



ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 08-07-2001