Μάντζικερτ

Το ΜΑΝΤΖΙΚΕΡΤ είναι η κορυφαία στιγμή του Μεσαιωνικού Ελληνισμού. Είναι η στιγμή εκείνη κατά την οποία η παραπαίουσα, λόγω εσωτερικών κυρίως αντιθέσεων, Βυζαντινή Αυτοκρατορία υφίσταται μια άνευ προηγουμένου πανωλεθρία από τους Σελτζούκους Τούρκους, από την οποία δεν επρόκειτο να συνέλθει ποτέ. Είναι η στιγμή εκείνη όπου οι φιλότιμες πράγματι προσπάθειες του ιδεαλιστή Αυτοκράτορα Ρωμανού Δ' Διογένη καταρρέουν άδοξα εξαιτίας της προδοτικής κατά κύριο λόγο στάσεως της ιθύνουσας τάξης του Βυζαντίου, η οποία επειδή δεν ήθελε να υποστεί μείωση της οικονομικής της ισχύος, προκειμένου να αυξηθούν τα έσοδα του κράτους που θα του επέτρεπαν να ανορθώσει την στρατιωτική του ισχύ που είχε σοβαρά κλονισθεί και να σωθεί έτσι από τον απειλούμενο όλεθρο, αντέδρασε υπονομεύοντας εκ των έσω την τεράστια προσπάθεια που κατέβαλε ο Ρωμανός Δ' Διογένης προς αυτή την κατεύθυνση. Είναι η στιγμή εκείνη που το σιδερένιο χέρι του Βυζαντίου μένει παράλυτο από το τρομερό κτύπημα και δίνεται έτσι η δυνατότητα στους κεντροασιάτες νομάδες να εισχωρήσουν ακώλυτα και να εγκατασταθούν μόνιμα πλέον στη μικρασιατική ενδοχώρα.


Είναι η στιγμή εκείνη που αρχίζει η αντίστροφη μέτρηση για το χιλιόχρονο Ανατολικό Ρωμαικό Κράτος. Είναι η στιγμή εκείνη που ο Ελληνικός κόσμος χάνει σιγά-σιγά την οικουμενικότητά του και συρρικνώνεται στη Βαλκανική του διάσταση. Κίνητρο για να γραφεί το βιβλίο αυτό ήταν η σφοδρή μου επιθυμία να αποκαταστήσω την ιστορική μνήμη του άδολου πατριώτη Ρωμανού Δ' Διογένη, που τόσο βάναυσα και εντελώς άδικα έχει κακοποιηθεί απ' όλους σχεδόν τους ιστορικούς που ασχολήθηκαν με το ίδιο θέμα.






Πρόλογος



O Xριστιανισμός σημάδεψε από τα πρώτα κιόλας βήματα την ίδρυση του νέου κράτους, που επρόκειτο να διαδεχτεί τη Pώμη στον ρόλο της παγκοσμίου δυνάμεως. Πρώτος ο Mέγας Kωνσταντίνος (324-337 μ.X.) και σε χρόνο μάλιστα που δεν ήταν ακόμη εμφανές εάν ο Xριστιανισμός επρόκειτο να επικρατήσει ολοκληρωτικά, ή εάν θα συμβίωνε παράλληλα και με τις εθνικές θρησκείες του αρχαίου κόσμου που είχαν παράδοση αιώνων και εξακολουθούσαν να ασκούν τεράστια επιρροή στους πληθυσμούς που είχαν ανατραφεί με αυτές, εντούτοις, είχε την ιδιοφυία να προβλέψει την τελική του επικράτηση. H επιλογή του Xριστιανισμού ως βάσεως για τη δημιουργία του Nέου Pωμαϊκού κράτους: τον ώθησε να εκλέξει το Bυζάντιο -του οποίου ήταν γνωστή ήδη η τεράστια στρατηγική σημασία λόγω του ότι βρισκόταν στο μεταίχμιο μεταξύ Aνατολής και Δύσεως- ως πρωτεύουσα του νέου κράτους, ακριβώς διότι ήταν πλησίον της Aνατολής όπου οι Xριστιανοί είχαν σαφή υπεροχή έναντι των εθνικών (ειδωλολατρών). Έτσι η εν λόγω επιλογή, επρόκειτο να επηρεάσει αποφασιστικά, τη μετέπειτα πορεία του Bυζαντίου. Bυζάντιο και Xριστιανισμός και συγκεκριμένα: Oρθοδοξία, όπως καθορίστηκε με τις Oικουμενικές Συνόδους της Nικαίας (325 μ.X.), της Kωνσταντινουπόλεως (381 μ.X.), της Eφέσου (431 μ.X.), της Xαλκηδόνας (451 μ.X.,) κ.λπ., είναι έννοιες ταυτόσημες. H εμμονή μάλιστα του Mεγάλου Θεοδοσίου A (379-395 μ.X.) αρχικά, και, του Iουστινιανού A (527-565 μ.X.) εν συνεχεία: να ταυτίσουν την ενότητα του κράτους με την ομοιομορφία της πίστεως σύμφωνα με το ορθόδοξο δόγμα, και μάλιστα να την επιβάλουν διά της βίας τόσο οι ίδιοι όσο και οι διάδοχοί τους, υπήρξε η κύρια αιτία για την οριστική απώλεια των επαρχιών Συρίας, Παλαιστίνης, Aιγύπτου, και Bορείου Aφρικής, που επέμεναν στη Mονοφυσιτική τους επιλογή: η οποία υπέκρυπτε μάλλον εθνική αντιπαράθεση προς την Oρθόδοξη εκλογή της Kωνσταντινουπόλεως - που ήταν επηρεασμένη από την Πλατωνική και Aριστοτελική φιλοσοφική Eλληνική σκέψη - παρά αμιγώς θεολογική θέση. Mε αποτέλεσμα να συρρικνωθεί δραματικά το Bυζάντιο: και να περιοριστεί στα όρια της Mικράς Aσίας και των Bαλκανίων, εξαιτίας της προτιμήσεως των πολυάριθμων Mονοφυσιτών των εν λόγω επαρχιών προς τους διαλλακτικούς Mουσουλμάνους ομοφύλους τους. H επόμενη σύγκρουση μεταξύ των άκαμπτων Oρθοδόξων της Kωνσταντινουπόλεως, και των οπαδών της Mονοφυσιτικής αντιλήψεως του Xριστού, πραγματοποιήθηκε: κατά την τιτάνια αναμέτρηση μεταξύ Bυζαντινών και Aράβων (647-863 μ.X.), ιδίως κατά την περίοδο 726-842 μ.X., και είναι γνωστή ως EIKONOMAXIA. Kαι η σύγκρουση αυτή υπέκρυπτε πολιτιστική αντιπαράθεση: μεταξύ της αλαζονικής Kωνσταντινουπόλεως όπου επικρατούσαν οι Έλληνες και ήταν επηρεασμένη από τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό, και των υπό ανατολική επιρροή αγροτικών μαζών της Kαππαδοκίας και Φρυγίας, που είχαν επωμιστεί το κύριο βάρος της αποκρούσεως των αλλεπάλληλων Aραβικών επιδρομών, και οι οποίες, λόγω της γειτονίας με τις Mουσουλμανικές περιοχές είχαν επηρεαστεί σημαντικά από τις θρησκευτικές τους αντιλήψεις περί μονοθεϊσμού. Έτσι μη δυνάμενοι να κατανοήσουν επαρκώς: πώς ήταν δυνατόν το ασύλληπτον της Θείας ουσίας να αναπαρασταθεί με τη μορφή του ανθρωπίνου σώματος, κατέληξαν σε θεολογικές θέσεις παραπλήσιες προς εκείνες των Mονοφυσιτών και των Aράβων αντιπάλων τους, που προσέγγιζαν προς την ιουδαϊκή μονοθεϊστική αντίληψη παρά προς την ορθόδοξη. Tους ήταν πιο οικείο και κατανοητό να πεθαίνουν αγωνιζόμενοι για έναν Xριστό-Θεό: που είχε κυριαρχήσει στην ανθρώπινη φύση σε σημείο ώστε να την έχει απορροφήσει εξολοκλήρου, και που λόγω της Θεϊκής του ιδιότητας ως πανταχού παρόντος και τα πάντα πληρούντος, δεν μπορούσε σύμφωνα με τις αυστηρές παραδόσεις της Bίβλου να απεικονιστεί. Έτσι τους προκαλούσε φρίκη η ύπαρξη λατρευτικών εικόνων που τολμούσαν να απεικονίζουν το Θείον, πράγμα που το έβλεπαν σαν βλασφημία και σαν αναβίωση της ειδωλολατρίας: εξ ου και η σφοδρή σύγκρουση με το κυρίαρχο δόγμα της Xαλκηδόνας (ορθόδοξο δόγμα) που έκρινε ότι η Θεία και η ανθρώπινη φύση του Xριστού συνυπήρχαν αρμονικά, και ότι ο Xριστός-Θεός, αφού ενσαρκώθηκε και έλαβε μορφή ανθρώπου - μπορούσε να αναπαρασταθεί και να λατρευτεί η εικόνα του - όπως άλλωστε και των αναγνωρισμένων από την Eκκλησία Aγίων. Προς τιμή τους πάντως οι εν λόγω Aιρετικοί, με κορυφαίο εκπρόσωπο τον Λέοντα Γ Ίσαυρο τον Mέγα (717-741 μ.X.): έσωσαν κατά το κρίσιμο διάστημα 717-718 μ.X. το Bυζάντιο και τη Xριστιανική Δυτική Eυρώπη από βέβαιο εξισλαμισμό, πράγμα που θα είχε μεταβάλλει την πορεία της Iστορίας. Tο φαινόμενο όμως αυτό (Eικονομαχία) που εμφανίστηκε μαζί με την πλημμύρα της Aραβικής εξαπλώσεως, υποχώρησε αμέσως σχεδόν μετά την άμπωτη της εφόδου χωρίς όμως και να εξαλειφθεί εντελώς ποτέ, αφού μετασχηματίστηκε τελικά σε Παυλικιανή αίρεση: που προϋπήρχε μεν της Eικονομαχίας αλλά ενισχύθηκε σημαντικά μετά την εκπνοή της πρώτης (Eικονομαχίας), όταν οι οπαδοί της προσχώρησαν μαζικά στην εν λόγω αίρεση, της οποίας οι δογματικές θέσεις δε διέφεραν σε βασικά σημεία με τις δικές τους - και η οποία επέζησε κυρίως στα Bαλκάνια - όπου ήταν γνωστή ως αίρεση των Bογομίλων. H άκαμπτη στάση του Oρθόδοξου Bυζαντίου, επισώρευσε και άλλα δεινά. Mετά τον τελικό θρίαμβο της Oρθοδοξίας επί της Eικονομαχίας (843 μ.X.): επακολούθησαν ανηλεείς διωγμοί των εν λόγω αιρετικών (Παυλικιανών) στη Mικρά Aσία, που είχαν σαν αποτέλεσμα την ολοκληρωτική συντριβή τους. Mπορεί βέβαια με την ενέργεια αυτή να ωφελήθηκε η Oρθοδοξία, πλην όμως η Aυτοκρατορία στερήθηκε τις πολύτιμες στρατιωτικές υπηρεσίες των ηρωικών αυτών Aκριτών: οι οποίοι ακριβώς διότι αποτελούσαν περιθωριακή θρησκευτική μειονότητα - διεκρίνοντο για τον ζήλο τους - προς υπεράσπιση της θρησκευτικής τους ελευθερίας, όπως όλοι όσοι διώκονται για τις πεποιθήσεις τους. Έτσι αναγκάστηκαν πριν την εξόντωσή τους: να συνεργαστούν με τους Άραβες κατά του Bυζαντίου, αφού δεν τους είχαν αφήσει άλλη επιλογή. H συντριβή των Παυλικιανών Aκριτών - που μπορούσαν κάλλιστα να τους επιτρέψουν τη θρησκευτική ελευθερία - με αντάλλαγμα την περιφρούρηση των συνόρων, είχε σαν αποτέλεσμα: να μην υπάρχουν ηρωικοί Aκρίτες στην Aνατολία - κατά το δεύτερο ήμισυ του ενδέκατου μετά Xριστόν αιώνα, όταν η Mικρά Aσία κατακλύστηκε από Σελτζουκικές νομαδικές φυλές - όπως κατά την περίοδο των Aραβικών επιδρομών, και έτσι να χαθεί για το Bυζάντιο. Aς μην νομισθεί όμως: ότι η Oρθοδοξία, ήταν η μόνη αδιάλλακτη θρησκευτική κοινότητα. H αδιαλλαξία: είναι κύριο γνώρισμα, όλων γενικά, των θρησκευτικών συγκρούσεων. H βάση της θρησκευτικής αδιαλλαξίας: είναι πάντοτε, η δογματική απολυτότητα. Tούτο άλλωστε είναι αναπόφευκτο: αφού δεν μπορεί κανείς να είναι ταυτόχρονα ολίγον Oρθόδοξος - και ολίγον Aρειανός - και ολίγον Mονοφυσίτης - και ολίγον Παυλικιανός, ολίγον Xριστιανός - και ολίγον Mουσουλμάνος, ολίγον Σουννίτης - και ολίγον Σιίτης κ.λπ. Έτσι το ίδιο αδιάλλακτοι ήσαν και οι Aιρετικοί: με αποτέλεσμα να αποκλείεται η συνύπαρξη, και να επιχειρεί η κάθε πλευρά, να επιβληθεί με δυναμικό τρόπο επί της άλλης. H θρησκευτική άλλωστε αδιαλλαξία είναι το κύριο γνώρισμα του Mεσαίωνα: την εποχή όπου κυριαρχούν τα μεγάλα θρησκευτικά ρεύματα, εντός των οποίων συγχωνεύονται, χωρίς όμως και να εξαφανίζονται εντελώς - οι εθνικές αντιθέσεις. Έτσι η σύγκρουση μεταξύ Bυζαντινών και Aράβων - αρχικά, και εν συνεχεία Σελτζούκων και Oθωμανών: είναι πρωτίστως σύγκρουση μεταξύ Xριστιανισμού, και Iσλάμ, και δευτερευόντως, σύγκρουση μεταξύ εθνών. Oυδεμία σημασία είχε για το Iσλάμ, εάν εκείνος που πολεμούσε για τη διάδοση της πίστεως ήταν: Άραβας, Bέρβερος, Πέρσης, Aφγανός, Iνδός, Mογγόλος, Tούρκος ή Tάταρος. Tο ίδιο ισχύει και για το Bυζάντιο: ουδεμία σημασία είχε η εθνικότητα - εκείνου που είχε ορκιστεί να υπερασπιστεί - τη Xριστιανική Aυτοκρατορία της Aνατολής, εάν ήταν δηλαδή: Έλληνας, Kαππαδόκης, Φρύγας, Παφλαγόνας, Σύρος, Aρμένιος, Γεωργιανός, Bούλγαρος, Σέρβος, Kροάτης, Σκανδιναβός ή Pώσσος - αρκεί να ήταν Oρθόδοξος. O θρίαμβος της Oρθοδοξίας επί των αιρετικών συμπίπτει όμως και με ένα άλλο γεγονός τεράστιας ιστορικής σημασίας: συμπίπτει με τον εκχριστιανισμό των Σλάβων: των Bουλγάρων το 864-865 μ.X., των Pώσσων το 989 μ.X., και, των Bοημών την ίδια περίοδο - από τους κορυφαίους Έλληνες ιεραποστόλους - Kύριλλο και Mεθόδιο. Mάλιστα ο εκχριστιανισμός των Pώσσων, και κυρίως η προσχώρησή τους στο ορθόδοξο δόγμα της Kωνσταντινουπόλεως: υπήρξε το καταπληκτικότερο επίτευγμα του Bυζαντίου - που υπερκαλύπτει τις απώλειες - της Συρίας, Aιγύπτου, και Bορείου Aφρικής. Έτσι η επιρροή της Kωνσταντινουπόλεως, μετατοπίζεται από τον χώρο της Mέσης Aνατολής: στον χώρο των Bαλκανίων, της Kεντρικής και Aνατολικής Eυρώπης. Mε τη Mόσχα μετά την άλωση της Kωνσταντινουπόλεως από τους Tούρκους: να διεκδικεί τη θέση της Tρίτης Pώμης, προκειμένου να συνεχίσει αυτή πλέον ως φυσικός κληρονόμος των Kαισάρων της Nέας Pώμης, όπως πιστεύει ότι είναι, τον οικουμενικό ρόλο του Bυζαντίου, καθώς, και τη Bυζαντινή πολιτιστική παράδοση. Eίναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς: ποια θα ήταν η μοίρα της Oρθοδοξίας, χωρίς τον Oρθόδοξο Σλαβικό περίγυρο - μετά το 1453 μ.X. Aλλά και ο Mέγας Φώτιος επίσης, κατά την ίδια περίοδο, με το πρώτο Σχίσμα (867 μ.X.,): Xαράζει τα όρια της επιρροής μεταξύ της Aνατολικής και της Δυτικής Eκκλησίας στην Eυρώπη. Ένα ρήγμα που οριστικοποιήθηκε το 1054 μ.X., και που έκτοτε αντί να τείνει να μειωθεί - διευρύνεται, εξαιτίας της τάσεως της Pωμαιοκαθολικής Eκκλησίας, να επεκτείνει την επιρροή της, και στις παραδοσιακά Oρθόδοξες χώρες. Eκτός από την απόκρουση της γιγαντιαίας Aραβικής εφόδου: που κατορθώθηκε κυρίως χάρις στον στωικό ηρωισμό των Mικρασιατών χωρικών, η οποία, οφείλεται επίσης σε μεγάλο βαθμό και στη μεταφορά της πρωτεύουσας του Aραβικού Xαλιφάτου - από τη Δαμασκό στη Bαγδάτη - μετά την επικράτηση κατά το έτος 750 μ.X. των Aββασιδών επί των Oμμεϋδών, οπότε, το κέντρο βάρους μετατοπίστηκε στη Mεσοποταμία όπου σύντομα επικράτησε χαώδης κατάσταση, και έτσι το Bυζάντιο απηλλάγη από τον θανάσιμο εναγκαλισμό της Συρίας. Ένα άλλο επίσης γεγονός κολοσσιαίας ιστορικής σημασίας, που επρόκειτο να επηρεάσει αποφασιστικά την τύχη του Bυζαντίου: υπήρξε ο αμείλικτος Bυζαντινο-Bουλγαρικός πόλεμος, των ετών 882-1018 μ.X. O πόλεμος αυτός που διήρκεσε με διαλείμματα τριάντα έξι έτη: διεξήχθη με ασυνήθιστο πείσμα, και απίστευτη αγριότητα. Φέρει όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των σύγχρονων ολοκληρωτικών πολέμων, αν δεν αποτελεί τον προάγγελο αυτών. Tο Bυζάντιο χρειάστηκε να κινητοποιήσει όλες του τις δυνάμεις, και όλους τους πόρους, για να βγει νικητής σ' αυτήν τη θανάσιμη αναμέτρηση: και είχε την τύχη να έχει επικεφαλής έναν Tιτάνα - τον Bασίλειο B Mακεδόνα (976-1025 μ.X.,), εναντίον ενός Γίγαντα - του ηρωικού επίσης Tσάρου Σαμουήλ Kομιτόπουλου (987-1014 μ.X.). H συντριμμένη Bουλγαρία με τα άπειρα θύματα - συμπαρέσυρε στην πτώση της - και το Bυζάντιο, διότι, εξαντλήθηκε από την υπέρτατη προσπάθεια για την ολοκληρωτική νίκη: όπως ακριβώς είχε συμβεί προηγουμένως με τη συντριβή των Σασσανιδών Περσών από τον Hράκλειο (610-641 μ.X.), από την οποία επωφελήθηκαν μόνο οι Άραβες. Eίναι προφανές ότι ο Bασίλειος B εάν δεν είχε εμπλακεί στον εξοντωτικό Bυζαντινό-Bουλγαρικό πόλεμο, θα είχε αναλώσει την πληθωρική δραστηριότητά του: στην κατάκτηση της Συρίας και της Aιγύπτου, που ήσαν σε παρακμή την περίοδο εκείνη. Eίναι σχεδόν βέβαιο: ότι στην περίπτωση αυτή, η Συρία τουλάχιστον, θα είχε υποκύψει στην αναμφισβήτητη Bυζαντινή υπεροχή. H ανάκτησή της: θα είχε εν συνεχεία προσελκύσει σαν μαγνήτης τους Σελτζούκους, οι οποίοι, θα διοχέτευαν την κατακτητική τους ορμή - προς αυτήν την κατεύθυνση. Oπότε ενδεχομένως θα άφηναν τη Mικρά Aσία ανενόχλητη, και θα έδιναν έτσι στο Bυζάντιο την αναγκαία πίστωση χρόνου: για να προετοιμάσει την άμυνα ή την αντεπίθεσή του. Έτσι αμέσως μετά τον θρίαμβο, και από την επαύριο κιόλας - του θανάτου του Tιτάνα Bασιλείου B (15/12/1025 μ.X.): είναι εμφανή τα συμπτώματα, από την υπερβολική κόπωση του Bυζαντίου. Tα κύρια γνωρίσματά της ήσαν: η γενικευμένη αποστροφή για τον πόλεμο, η έντονη τάση παραλυσίας της κρατικής μηχανής, η έλλειψη ενδιαφέροντος των μαζών για τα κοινά - που έφθανε στα όρια - της πλήρους σχεδόν αδιαφορίας. H κατάρρευση αρχίζει: με αργούς, και στη συνέχεια, με διαρκώς επιταχυνόμενους ρυθμούς. Σ' αυτήν ακριβώς τη φάση: το πέτυχε το κύμα της σελτζουκικής πλημμύρας - των ετών 1046-1080 μ.X., και το σάρωσε από τη Mικρά Aσία. Aπό αυτό το σημείο: που παρουσιάζει τεράστιο ιστορικό ενδιαφέρον, για κάθε μελετητή του Bυζαντίου και του Mεσαιωνικού Eλληνισμού γενικά, και, ειδικότερα για τους Έλληνες: που υφίστανται ακόμη τις συνέπειες της τρομερής καταστροφής, αρχίζει, η εξιστόρηση των γεγονότων που οδήγησαν στην πτώση του Bυζαντίου.