Γιόκ Τζάνιμ

Το γιοκ τζάνιμ αφηγείται την ιστορία δυο οικογενειών που ζουν στα δυο άκρα της Πόλης, από τις αρχές του αιώνα έως τα τραγικά γεγονότα του '55 και τον αφανισμό του ελληνισμού μετά το '64. Η ιδιαιτερότητα του μυθιστορήματος συνίσταται στο ότι δεν τοποθετεί -ως συνήθως- στο κέντρο της αφήγησης τα αστικά στρώματα, αλλά τους ανθρώπους της εργατικής τάξης, με την πολύχρωμη και βουερή καθημερινότητά τους, τον χυμώδη λαϊκό λόγο, τη θερμότητα και την ειλικρίνεια των αισθημάτων. Ταυτόχρονα αναδύονται οι φόβοι, οι αγωνίες και τα όνειρα των Ρωμιών, οι οποίοι, αν και ζουν σε ένα εχθρικό περιβάλλον, κατορθώνουν να επιβληθούν και να επικρατήσουν, παρά τις όποιες αντιξοότητες.
Κεντρική μορφή του μυθιστορήματος είναι η Αγγέλω, δεσποτική και ταυτόχρονα στοργική, αθυρόστομη, αλλά και ανοιχτή στις απολαύσεις της ζωής, εντελώς ξεχωριστή. Μέσα από τις συχνές περιπλανήσεις της προβάλλει ολοζώντανη η τοπογραφία της Κωνσταντινούπολης, με το Πέραν και τις εξοχές της, τα εξωτικά τοπωνύμια, τους κατοίκους και τα ήθη τους.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το «Γιοκ τζάνιμ», πρώτο μυθιστόρημα του Δημήτρη Τσαλίδη, που είναι γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη και ζει στην Ελλάδα εδώ και πάνω από σαράντα χρόνια, ανήκει στη χορεία εκείνη των αφηγήσεων που θα μπορούσαμε συνοπτικά να ονομάσουμε «χαμένες πατρίδες»: κείμενα με μια σαφώς προσωπική και εξατομικευμένη χροιά, τα οποία ανακαλούν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ένα μυθικό παρελθόν, απεικονίζοντας μια το πάλαι ποτέ συνεκτική και αρραγή ταυτότητα, που βρίσκεται πλέον σε καταφανή παρακμή και απορύθμιση ή αποδιοργάνωση. Μολονότι το βιβλίο του Τσαλίδη κατάγεται από μια τέτοιου τύπου οικογένεια, εκείνο που δείχνει από τις πρώτες κιόλας σελίδες του είναι πως δεν σκοπεύει να βάλει συναισθηματικές παγίδες στον αναγνώστη του, χωρίς εκ παραλλήλου να επιζητεί να τον επιβαρύνει με την οιαδήποτε ιδεολογική (κοινοτική ή εθνική) καθήλωση. Το «Γιοκ τζάνιμ» («Οχι καημένε», «Ωχ αδερφέ», «Οχι ψυχή μου») είναι ένα ευκολοδιάβαστο, αλλά κάθε άλλο παρά εύκολο ή εύκολα στημένο μυθιστόρημα.



Στην Κωνσταντινούπολη της δεκαετίας του '50



Η ιστορία την οποία αφηγείται το «Γιοκ τζάνιμ» ξεκινάει στην Κωνσταντινούπολη στις αρχές του 20ού αιώνα, για να φτάσει μέχρι τα δραματικά γεγονότα του 1955, αλλά και ώς την πλήρη υποχώρηση του ελληνικού στοιχείου μετά το 1964. Ο λόγος είναι για την ιστορία δύο οικογενειών, με κεντρικό πρόσωπο την αυταρχική και συνάμα γλυκιά και τρυφερή Αγγέλκω, που ξέρει απ' έξω και ανακατωτά την τέχνη της καθημερινής ζωής. Η Αγγέλκω ξέρει πώς να μεγαλώσει, αλλά και πώς να κανακέψει ή να μαλώσει τα παιδιά της (μολονότι ως παιδιά δεν θα δυσκολευτούν στο τέλος να πράξουν το δικό τους), ξέρει πού να πάει και πώς να μιλήσει με τις φίλες της, ξέρει τι να μαγειρέψει και τι να φιλέψει γνωστούς και φίλους, ξέρει πώς να αντιμετωπίσει τις νύφες και τα εγγόνια της, όπως και, πάνω απ' όλα, ξέρει να καταλαβαίνει αμέσως (να μυρίζεται στον αέρα) τους κινδύνους που απειλούν την ίδια και τον περίγυρό της. Ο περίγυρος: αυτό είναι το δυνατό σημείο του μυθιστορήματος του Τσαλίδη, αυτός είναι ο κόμπος γύρω από τον οποίο πλέκεται και διοργανώνεται ολόκληρη η αφήγησή του.

Βουτηγμένη στα βάσανα και τις χαρές της καθημερινότητας (μονίμως και βαριά απασχολημένη με δεκάδες πρακτικά ζητήματα, που ζητούν επιτακτικά τη λύση τους), η Αγγέλκω δεν έχει τον καιρό και το χρόνο (ούτε, βεβαίως, και το μυαλό) να εντοπίσει και να παρατηρήσει συστηματικά τις αλλαγές που συντελούνται στο περιβάλλον της -δεν προλαβαίνει (και προφανώς δεν είναι σε θέση) να διακρίνει το πώς αρχίζουν να πυκνώνουν βαθμιαία τα πολιτικά σύννεφα στις σχέσεις της Τουρκίας με την Ελλάδα, καθώς και το πώς ξεκινάει η προετοιμασία για το ξέσπασμα μιας από τις μεγαλύτερες καταιγίδες στη μεταπολεμική ιστορία των δύο χωρών - μια καταιγίδα της οποίας τα ίχνη δεν έχουν σβηστεί, όπως όλοι πολύ καλά γνωρίζουμε, μέχρι και σήμερα. Ακριβώς, ωστόσο, αυτή η στενότητα της όρασης με την οποία προικίζει ο συγγραφέας την Αγγέλκω (μια κατάσταση απολύτως φυσική για μια γυναίκα η οποία προέρχεται από την καρδιά των λαϊκών τάξεων) είναι εκείνη η οποία δίνει στο βιβλίο όλη τη δύναμη και τη χάρη του. Αντί να κινηθεί προς την κατεύθυνση ενός ακόμη ιστορικού μυθιστορήματος, με τα πολιτικά και τα κοινωνικά ή τα οικονομικά γεγονότα να κυριαρχούν επί σκηνής (ακόμη κι αν πρόκειται να προσδιορίσουν την πορεία εντελώς ατομικών ή καθαρά προσωπικών περιπτώσεων), ο Τσαλίδης προτιμά να σκαλίσει μέχρι το απώτατο βάθος του τον καθημερινό βίο -την τέχνη της ζωής όπως είδαμε να την ασκεί με την τόσο σημαντική και ζωτική της έμπνευση η Αγγέλκω. Οσο για το μηχανισμό της αφήγησης, είναι έτσι στημένος ώστε παρά την ολοφάνερη απουσία της από τα κεντρικά δρώμενα, η ιστορική πραγματικότητα να εισβάλλει στη δράση κυριολεκτικά από την πίσω πόρτα -ως ένας πιθανόν μακρινός, αλλά ταυτοχρόνως εξαιρετικά ανησυχαστικός απόηχος, ο οποίος και θα οδηγήσει τελικά σε ένα κατακόρυφο, μείζον δράμα.



Το βάρος του ιδιώματος



Ολα όσα γίνονται στο «Γιοκ τζάνιμ» είναι, όπως εμφανώς προκύπτει και εκ του τίτλου, εκφρασμένα και ιδωμένα μέσα από το πολίτικο ιδίωμα: ένα παράξενο μείγμα ελληνικών και τουρκικών, με ιδιαίτερη, βαριά προφορά (όπως θυμάμαι και από τις κουβέντες τής γιαγιάς μου από την πλευρά της μάνας μου) και ιδιότροπη και μάλλον ανορθόδοξη για τα συνήθη μέτρα σύνταξη. Ενα τέτοιο ιδίωμα είναι πιθανόν να ξενίσει αρχικά όσους δεν είναι συνηθισμένοι με τα ακούσματα και τα φερσίματά του, αλλά ο Τσαλίδης έχει φροντίσει να μην υπάρχει επί της ουσίας κανένα γλωσσικό εμπόδιο για την κατανόηση της ιστορίας την οποία ξετυλίγει στο βιβλίο του. Και το λέω αυτό όχι για το τόσο κατατοπιστικό και διαφωτιστικό γλωσσάριο με το οποίο κλείνει ο τόμος όσο για το ότι και χωρίς αυτό οι ήρωες και η πλοκή τού μυθιστορήματος θα έτρεχαν το ίδιο καλά και αβίαστα. Και τούτο επειδή το «Γιοκ τζάνιμ» δεν έχει την παραμικρή φολκλόρ προδιάθεση. Ο Τσαλίδης δεν καταγράφει ήθη και έθιμα και δεν επιχειρεί γλωσσικούς θησαυρισμούς. Η γλώσσα του αφηγητή του είναι, όπως το έχουμε κιόλας καταλάβει, η γλώσσα ολοζώντανων, γεμάτων ρυθμούς, εντάσεις και χρώματα ανθρώπων ενόσω κινούνται σε δεδομένο τόπο και χρόνο. Και μια γλώσσα σαν κι αυτήν δεν μπορεί παρά να κινητοποιεί αμέσως την προσοχή μας και να εξασφαλίζει σταθερά το ενδιαφέρον μας, σε όλη την εξέλιξη του μύθου, πέρα από τις οποιεσδήποτε λεξιλογικές μας άγνοιες.

Γερά χτισμένη πλοκή, ζωηρά και χυμώδη πρόσωπα, αφηγηματική άνεση και πληρότητα, αλλά και συναρπαστικά δοσμένη ατμόσφαιρα: αυτά είναι τα χαρακτηριστικά του «Γιοκ τζάνιμ», το οποίο αναμφίβολα αποτελεί μιαν από τις πιο ευχάριστες εκπλήξεις της τελευταίας εκδοτικής περιόδου.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/10/2005