Έρως φαρμακοποιός ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Κριτική
Θα μιλήσω πρώτα για το «Στρίψιμο της βίδας» του Henry James, έχω τον λόγο μου. Πολλοί μελετητές της αριστουργηματικής αυτής νουβέλας προσπάθησαν να διαλευκάνουν το εξής μυστήριο: αυτά που συμβαίνουν μέσα στη νουβέλα είναι πραγματικότητα ή είναι μόνο η αρρωστημένη φαντασία της γκουβερνάντας των δύο παιδιών, της Flora και του Miles; Διότι η γκουβερνάντα είναι η μοναδική αφηγήτρια, έχουμε μόνο το δικό της point of view.


Έτσι και μέσα στο μυθιστόρημα της Φωτεινής Τσαλίκογλου. Η μόνη αφηγήτρια είναι η Ελένη. Δηλαδή δεν έχουμε μάρτυρες, δεν ξέρουμε αν τα γεγονότα που συμβαίνουν μέσα στο «Έρως φαρμακοποιός» είναι αληθινά. Και στις δύο περιπτώσεις, αυτή η μονόπλευρη αφήγηση και τεκμηρίωση έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Στο μυθιστόρημα της Φωτεινής Τσαλίκογλου, για αυτό τον λόγο, τα όρια της πραγματικότητας γίνονται θολά και συγκεχυμένα, αφού τα αφηγείται, τα «βλέπει» μόνο ένας ήρωας, η Ελένη.


Και έτσι το βιβλίο κάθε στιγμή είναι έτοιμο να γκρεμιστεί στο κενό, στη μη ύπαρξη και αυτό του χαρίζει την εξαιρετική του δύναμη και παράδοξα την ύπαρξή του.


Η Ελένη, ο άρρωστος πατέρας της Μιχαήλ, η απούσα μητέρα Αντιγόνη, ο πατέρας του Βαγγέλη που ντύνεται γυναίκα («Τα ρούχα των αντρών με κουράζουν», εξομολογείται ο Δημήτριος), η νοσοκόμα Λεονώρα, όλα τα πρόσωπα ονειρεύονται το ίδιο όνειρο συγχρόνως. Ένα μαζικό ασυνείδητο τους ενώνει όλους μαζί και όλοι ονειρεύονται την απόδραση. Ζουν από αιώνες ή μήπως είναι απόντες και δεν υπάρχουν; Όλα τα πρόσωπα μοιάζουν με το negatif μιας ταινίας που πασχίζει να βγει στο φως.


Η απόδραση της Ελένης: παιδί στο σχολείο ζωγραφίζει ένα ελάφι «με δέρμα λαμπερό, όρθια κέρατα και σχιστά σκοτεινά μάτια. Ένα ελάφι έτοιμο να αποδράσει από το χαρτί, για να ξεχυθεί σε μακρινούς άγνωστους τόπους, σε αδιανόητα τοπία». Από τότε θέλει να αποδράσει; Ο πατέρας της ο Μιχαήλ επαναλαμβάνει συνέχεια: «Γρασίδι, χορτάρι, εξοχή». Και ο Δημήτριος από τι θέλει να ξεφύγει; Και μήπως και αυτός ο τρελός έρωτας της Ελένης για τον Δημήτριο δεν είναι παρά μία εμμονή απόδρασης, ίσως από τον εαυτό της; Το μυθιστόρημα αυτό θα μπορούσε να ονομαστεί το μυθιστόρημα της εμμονής. Όλα τα πρόσωπα βασανίζονται ανελέητα από εμμονές. Και αυτός ο έρωτας της Ελένης για τον Δημήτριο είναι πολύ πιο κοντά στην τρέλα της εμμονής παρά στη σαγήνη της αγάπης. Ο τρόπος που τον πλησιάζει σιγά σιγά είναι βασανιστικός (γι' αυτήν), τον αγαπάει σίγουρα, αλλά τον πλησιάζει με τέτοιο εσωτερικό τρόμο, που είναι σαν ο έρωτάς της να ανατινάζεται στον αέρα και να αφανίζεται.


Στο σπίτι όπου ζει με τον άρρωστο πατέρα της Μιχαήλ, οι καθρέφτες είναι σκεπασμένοι με πανιά. «Σκεπάζουν τους καθρέφτες όταν κάποιος στο σπίτι πεθαίνει». Είναι ο θάνατος - εξαφάνιση της μητέρας της, της Αντιγόνης, αλλά μήπως είναι και προφητεία για μέλλοντες θανάτους; Και μήπως με το να μαντεύεις μόνο το πρόσωπό σου, το βλέπεις καλύτερα;

Τελικά, δεν ξέρουμε τίποτε για τα πρόσωπα και τις πραγματικές προθέσεις τους. Και όσο προχωράει το μυθιστόρημα, ξέρουμε όλο και λιγότερα. Μεγάλη μαστοριά της συγγραφέως. Ισως η μόνη πραγματικότητα να είναι αυτή η «πράσινη παπαγαλί τσάντα από δέρμα φιδιού», που αποκτά σιγά σιγά μια παράξενη οντότητα, σαν το χρώμα της να μας τυφλώνει.


Αρα υπάρχουν οι ήρωες μέσα στο μυθιστόρημα της Φωτεινής Τσαλίκογλου; Ή είναι απλώς απουσίες, απόντες από τον εαυτό τους; Ή είναι όλοι μέρος ενός ονείρου κάποιου Θεού που δοκιμάζει τα όντα του; Μήπως όλα τα πρόσωπα δεν είναι παρά η επιθυμία ύπαρξης ο ένας του άλλου;


Το μυθιστόρημα αυτό μου θυμίζει δύο συγκλονιστικά μυθιστορήματα: «The comfort of strangers» του Ιαν Μακ Γιούαν και «The driver's seat» της Μύριελ Σπαρκ. Η Φωτεινή Τσαλίκογλου ίσως δεν τα έχει διαβάσει, άρα δεν μπορούμε να μιλήσουμε για επιρροές. Αλλά συγγένειες μεταξύ συγγραφέων υπάρχουν και ανά τους αιώνες και ανά την υφήλιο χωρίς να έχει διαβάσει ο ένας τον άλλον. Τα δύο αυτά μυθιστορήματα έχουν επίσης ήρωες διφορούμενους, γεμάτους εμμονές, όπου τα σύνορα μεταξύ ονείρου και πραγματικότητας είναι αχνά. Έχουν ακόμη πολύ μεγάλη βία, εσωτερική βία. Τολμώ να πω ότι το μυθιστόρημα της Φωτεινής Τσαλίκογλου κρύβει μια μεγάλη βία και στη γραφή και στην ουσία. Μια βία κάθαρσης, όπως και η βία που υπάρχει στα δύο μυθιστορήματα των ξένων συγγραφέων.


Στο τέλος του βιβλίου της Φωτεινής Τσαλίκογλου ο πατέρας της, ο Μιχαήλ, είναι νεκρός. Είναι όμως νεκρός; Και αν είναι, δεν έχει πια πολλή σημασία. Η Ελένη θα αρχίσει «αργά αργά» να καταπίνει χάπια. «Σωριάζεται στο πάτωμα, εκεί πλάι του». Είναι νεκρή ή μήπως κοιμάται; Έχει σημασία; Μήπως κλείνει τα μάτια της για να κατευνάσει τους δαίμονες μέσα της και μήπως ψιθυρίζει αυτή την εξαίσια φράση:


«Sleep, sweeter than death»

William Shakespeare

Μαργαρίτα Καραπάνου, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 04-01-2001