Απόκλιση και εκκρεμότητα

Ομολογώ ότι ούτε το σ. ούτε το συγκεκριμένο βιβλίο του – εκδομένο το 1994 – είχα υπόψη μου. Έτσι ήταν άγνωστο έδαφος για μένα και αποτέλεσε όντως ευχάριστη έκπληξη όταν ανακάλυψα μέσα στις σελίδες του κάποια συμπεράσματα και σκέψεις στις οποίες είχα καταλήξει κι εγώ σε ανύποπτο χρόνο εδώ και πολύ καιρό.
Ο σ., επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πατρών εκείνη την εποχή (1994), προσπαθεί, πέρα και έξω από παντοειδείς –ισμούς και σχολές σκέψης, να ρίξει μια ανελέητη ματιά στην ελαττωματική φύση του ανθρώπου. Όπλα του η κοινωνική ψυχολογία και η φιλοσοφική ανθρωπολογία. Η άρδευση της σκέψης του έχει τις πηγές της σε πολλούς διανοητές εντυπωσιακού διαμετρήματος, Ράιχ, Χορκχάιμερ, Μαρκούζε, Καστοριάδη, Σαρτρ, Χάιντεγκερ, Μαρξ, Χομπς, Λόρενζ, Αξελό, Φρόιντ κ.α. και είναι αυστηρά επιλεκτική. Η προσπάθειά του εκκινεί και κινείται από και μέσα στο πνεύμα αναστοχασμού που προκάλεσε η ολική και θορυβώδης κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού στο ανατολικό μπλοκ το 1989.
Πολύ σχηματικά και σύντομα η φύση του ανθρώπου κυριαρχείται και οριοθετείται από ορισμένες βασικές αρχές και παραδοχές που σκιαγραφούν την ανθρώπινη πραγματικότητα.
Πρώτη παραδοχή η αρχή της Απόκλισης. Η Απόκλιση νοείται ως η ¨στιγμή¨ στο χρόνο κατά την οποία ο άνθρωπος απέκτησε την ανθρώπινη φύση του, δηλαδή, τη σημαντική και σταθερή διαφορά του από τα υπόλοιπα ζωικά είδη του πλανήτη. Είναι η ¨στιγμή¨ που βγήκε από τη φύση και στάθηκε απέναντι στη φυσική τάξη πραγμάτων εξαιτίας μιας εξελικτικής διαδικασίας που τον προίκισε με εννοιακή σκέψη, με γλώσσα και με ιδιαίτερες ικανότητες που εδράζονται σε μια καταφανώς ανώτερη νοητική λειτουργία. Είναι με δυο λόγια η ¨στιγμή¨ που ο άνθρωπος φτιάχνει πολιτισμό ( με την έννοια της υπέρβασης της φυσικής κατάστασής του μέσα στον κόσμο).
Δεύτερη και πολύ σημαντική παραδοχή η αρχή της Εκκρεμότητας με την έννοια ότι ο άνθρωπος είναι ριγμένος αμετάκλητα σε έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από απροσδιοριστία, αβεβαιότητα και ανοιχτότητα και συγκροτείται από στοιχεία σύγκρουσης και μεταβολής, ρήξης και ασυνέχειας, πραγματοποιήσιμου ή μη και όλα αυτά στην προσπάθεια του ανθρώπου να καλύψει τις πραγματικές ή φανταστικές ανάγκες του. Η κατάσταση αυτή είναι συνεχής όπως συνεχής, γραμμικός και μη αντιστρεπτός είναι ο χρόνος και διακρίνεται από αισθήματα άγχους και αγωνίας. Η μόνη κατάσταση Εκκρεμότητας για την οποία δεν υπάρχει αβεβαιότητα ως προς την εξέλιξή της είναι η εκκρεμότητα του θανάτου, η επίγνωση του οποίου προσθέτει στην τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης.
Τρίτη παραδοχή η αρχή της Ιδιοποίησης που εκφράζει το διακαή πόθο του ανθρώπου να κατέχει ποικίλα προϊόντα του ανθρώπινου πολιτισμού, πάνω στην οποία χτίστηκε σιγά – σιγά το φαινόμενο της ιδιοκτησίας, ατομικής και συλλογικής. Πηγή της τα αισθήματα ανασφάλειας και αυτοσυντήρησης που όμως κατέληξαν σε ακόρεστη απληστία, μια δίψα για όλο και περισσότερα αποκτήματα.
Οι τρεις αυτές βασικές αρχές δημιούργησαν τον ιδιοκτησιακό – ναρκισσιστικό πολιτισμό της εποχής μας που με την εργαλειακή ορθολογιστική του σκέψη και τα τεχνολογικής υφής οικολογικά του αδιέξοδα κοντεύει να τελειώσει την παρουσία του ανθρώπου επάνω στη γη.
Γίνεται φανερό, σε πολλά σημεία του κειμένου, ότι ο σ. δεν εξαρτά τις κακοδαιμονίες του ανθρώπου από κάποιο οικονομικοπολιτικό σύστημα ( π.χ. κακός καπιταλισμός κλπ. δίχως να παραγνωρίζει βέβαια ότι ο πολιτισμός ως σύστημα αρχών και αξιών λειτουργεί πάντα στην κατεύθυνση της αυτοαναπαραγωγής του), αλλά προχωρεί θαρρετά σε ένα βαθύτερο επίπεδο ερμηνείας που έχει να κάνει με την ελαττωματική φύση του ανθρώπου (κι εδώ πλησιάζει πολύ την αρχαιοελληνική σκέψη περί ατελούς ανθρώπινης φύσης όπως αυτή σκιαγραφείται στο έργο του Θουκυδίδη δίχως όμως να γίνεται κάπου σχετική αναφορά). Η φύση αυτή του ανθρώπου είναι σε τελική ανάλυση εκείνη που γέννησε και διατηρεί έναν τέτοιου είδους καταστροφικό πολιτισμό. Ο σ. δεν έχει καμιά αμφιβολία ότι η ανθρωπολογία του Διαφωτισμού και τα διάφορα Μεσσιανικά οράματα του παρελθόντος έχουν χρεοκοπήσει ανεπανόρθωτα και ότι αυτό που χρειάζεται να γίνει τώρα από όλους εκείνους - φιλοσόφους, διανοητές, πολιτικούς κλπ. - είναι να δούνε δίχως ιδεολογικές ή άλλου είδους παρωπίδες την πραγματική εικόνα του σύγχρονου ανθρώπου ακριβώς όπως είναι, δίχως ωραιοποιήσεις και εξιδανικεύσεις, ένα έρμαιο των παθών και των λαθών του.
Ολοκληρώνοντας, να προσθέσω πως το βιβλίο, αν και σε ορισμένα κεφάλαια του υπάρχει επανάληψη ήδη διατυπωμένων θέσεων και σε άλλα το ύφος γίνεται στρυφνό και δυσνόητο, μου άρεσε γιατί εστιάζει στην ανθρώπινη κατάσταση και προσπαθεί να την περιγράψει σε βάθος δίχως ιδεολογικούς στραβισμούς και a priori πολιτικοκοινωνικά θέσφατα.
Πολύ καλή –κατά τη γνώμη μου – δοκιμιακή δουλειά που νομίζω όμως ότι παρά τις ιδέες που κομίζει δεν πρέπει να έχει γίνει ιδιαίτερα γνωστή, αφού, εκτός των άλλων, ο χώρος των κοινωνικών επιστημών έχει έντονα γνωρίσματα πολιτικής αρένας και ο νοών νοείτω…