Ανιαρή ιστορία

Η πλοκή: Ο Νικολάι Στεπάνοβιτς, απολύτως επιτυχημένος καθηγητής στο πανεπιστήμιο, έχει απολύτως αποτυχημένη οικογενειακή και προσωπική ζωή. Η αδιαφορία για την αληθινή ζωή, η απουσία νοήματος στην καθημερινότητά του τον οδηγούν, στη δύση του ισχνού του βίου, σε πρόωρο θάνατο. Λίγο πριν πεθάνει συλλογίζεται από την αρχή το νόημα της ζωής. Το Νόημα υπάρχει ανέκαθεν δίπλα του, αλλά ουδέποτε συνειδητοποίησε τη ζωογόνο δύναμή του: είναι η κατά πολύ νεαρότερη και προστατευομένη του Κάτια, αποτυχημένη ηθοποιός αλλά ανεξάρτητο πνεύμα, με πάθη που ο ίδιος δεν επέτρεψε να διαπεράσουν τους δικούς του πόρους...

Η Ανιαρή ιστορία αποτελεί την καλύτερη εισαγωγή στην ανάγνωση του Τσέχοφ. Ο αναγνώστης συναντάει εδώ όλες τις θεατρικές και αφηγηματικές τεχνικές του μεγάλου δραματουργού.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αν το Νόημα μπορεί να αναλυθεί σε επιμέρους πράξεις και ενέργειες, άλλο τόσο μπορεί να επιμεριστεί και στην απουσία τους, στις παραλείψεις, ιδίως δε στην κορυφαία παράλειψη να συνεχίσεις να ζεις. Αυτό μοιάζει να μας λέει ο Τσέχοφ στην «Ανιαρή ιστορία» του και ας δούμε πώς:

Ο Νικολάι Στεπάνοβιτς Τάδε είναι ένας διάσημος καθηγητής της Ιατρικής Σχολής. Στη δύση πια της ζωής του, η καθημερινότητά του εξελίσσεται σ' έναν συνεχή απολογισμό των πεπραγμένων και σ' έναν διαρκή αναστοχασμό. Το οικογενειακό και το επαγγελματικό του περιβάλλον πολύ απέχουν από το να τον ικανοποιούν, λιγοστεύοντας έτσι τις καταφυγές του. Η καθημερινότητά του και η απόσταση που τον χωρίζει απ' όλα τα πρόσωπα που τον περιβάλλουν, μαζί με τις αϋπνίες που τον βασανίζουν, τον κάνουν να βιώνει μια σχεδόν απελπιστική έλλειψη νοήματος.

Οπως μας πληροφορεί ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, που μεταφράζει το βιβλίο, ο αρχικός τίτλος που είχε σκεφτεί ο Τσέχοφ για τη νουβέλα του ήταν: «Το όνομά μου κι εγώ». Δεν μπορούμε να ξέρουμε ποιοι ήταν οι λόγοι που οδήγησαν το Ρώσο συγγραφέα στην τελική επιλογή του. Ομως ένας τέτοιος τίτλος θα ήταν, νομίζουμε, ακριβέστερος, όχι μόνο γιατί η ιστορία δεν είναι καθόλου ανιαρή, έστω κι αν η ανία και η πλήξη είναι το κυρίαρχο μοτίβο της, αλλά γιατί ο Τσέχοφ μελετά εδώ μια μορφή ανοικείωσης που δεν διαφέρει και πολύ από την απόσταση που χωρίζει το όνομα από το πράγμα -ίσως και από το πρόσωπο-, το ρήμα από τον κόσμο.

Η μορφή αυτή, επεξεργασμένη από το Ρώσο δραματουργό και διάχυτη στην «Ανιαρή ιστορία», ονομάζεται: αποξένωση. Μια αποξένωση που δεν έχει να κάνει μόνο με την απόσταση από τον εν γένει περίγυρο, αλλά, κυρίως, με την αποξένωση από τον Εαυτό. Ο Νικολάι Στεπάνοβιτς, ο φέρων το όνομα, αρχίζει να αποξενώνεται πρώτα από τον εαυτό του, καθώς έχει φτάσει σ' εκείνη τη στιγμή που αναμετριέται με τους δύο κύριους αντιπάλους του: τη ζωή, διά της μνήμης, και το θάνατο, διά της προσδοκίας.

Σε μια τέτοια στιγμή -στιγμή πυκνή σε ύπαρξη- τον παραλαμβάνει ο συγγραφέας. Ο Νικολάι προϋποθέτει τον εξωλογοτεχνικό εαυτό του. Η διαδικασία ωρίμανσής του έχει τελεστεί εκτός του έργου, εκτός της λογοτεχνίας. Και όταν τον παραλαμβάνει ο Τσέχοφ, αυτό γίνεται σε στιγμή ιδιαίτερη, στιγμή οριακή: αντιμέτωπος με το Κενό, ο ήρωας δεν έχει άλλη επιλογή: πυκνώνει την ύπαρξη, όπως προείπαμε, διά της μνήμης και της προσδοκίας, κι αυτό είναι ένας πολύ σοβαρός λόγος για την αποξένωσή του τόσο από τον Αλλο, όσο και από τον Εαυτό.

Καθώς η νουβέλα εξελίσσεται -σχεδόν αποκλειστικά σε εσωτερικούς χώρους-, εμφανίζεται η Κάτια, νεαρή προστατευόμενη του διάσημου καθηγητή. Οι μεταξύ τους σχέσεις -με ή χωρίς ερωτικές συμπαραδηλώσεις- παίζουν καταλυτικό ρόλο: το πάθος της και το φιλελεύθερο του χαρακτήρα της δεν αλλάζουν την αμείλικτη πορεία τού Νικολάι Στεπάνοβιτς προς το θάνατο, προσδίδουν όμως έναν τραγικότερο χαρακτήρα στη ζωή του: η Κάτια, με τη δική της κομματιασμένη ζωή, ενισχύει δραματικά τη βεβαιότητα του καθηγητή για την έλλειψη νοήματος: «Νικολάι Στεπάνιτς! Δεν την μπορώ άλλο αυτή τη ζωή! Δεν μπορώ!» δηλώνει εμφατικά στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου, λίγο πριν από το οριστικό τέλος.

(Τα υπόλοιπα πρόσωπα -ο Γκνέκερ, ο Μιχαήλ Φιοντόροβιτς, η κόρη του, η σύζυγός του- υπάρχουν μόνο αποθετικά: διά της απουσίας τους. Κι ενώ στην αρχή η παρουσία τους είναι πιο έντονη, στην εξέλιξη της νουβέλας σιγά σιγά ξεθωριάζουν, σβήνουν και χάνονται, για να μας υποδείξουν και αυτά, με το βαθμιαίο σβήσιμό τους, την έλλειψη νοήματος, την τραγωδία της ύπαρξης. Οπως σωστά σημειώνει στον πρόλογό του ο μεταφραστής, οι τρεις κύριες παρουσίες στην «Ανιαρή ιστορία» είναι ο Νικολάι Στεπάνοβιτς, η Ζωή και ο Θάνατος.)

Εντύπωση προκαλεί το ξεκίνημα του βιβλίου: ο Τσέχοφ ξεκινάει με τριτοπρόσωπη αφήγηση, από την οποία παραιτείται σχεδόν αμέσως, για να κυλήσει όλο το υπόλοιπο βιβλίο με μια ανόθευτη πρωτοπρόσωπη εξιστόρηση. Αραγε αυτό σχετίζεται με την πρώτη επιλογή τίτλου («Το όνομά μου κι εγώ»), οπότε η τριτοπρόσωπη αφήγηση θα καθίστατο σχεδόν υποχρεωτική; 'Η, μήπως, για κάποιους λόγους, καθώς ο αφηγητής ταυτίζεται με τον κεντρικό ήρωα, αποφάσισε να καταργήσει την απόσταση ανάμεσα στο υποκείμενο που αφηγείται και τον πάσχοντα ήρωα;

Οπως και να 'χει, δεδομένων των άφθονων αυτοβιογραφικών στοιχείων που περιέχει η νουβέλα, φαίνεται πως ο ίδιος ο Τσέχοφ, σαν τον ήρωά του, γράφει την «Ανιαρή ιστορία» σε μια κρίσιμη γι' αυτόν στιγμή: όπως ο Νικολάι Στεπάνοβιτς ζει μια στιγμή όπου διογκώνεται η ύπαρξη, έτσι και ο Τσέχοφ πρέπει να έγραψε τη νουβέλα του σε στιγμή που διαστέλλεται η συγγραφική συνείδηση, για να χωρέσει το Κενό που την περιβάλλει.

Το Νόημα που αναζητεί ο κεντρικός ήρωας είναι εκείνη η υπαρξιακή ουσία που παραμένει αβάφτιστη και απροσδιόριστη και περισσεύει ακριβώς από τα ξακρίσματα της καθημερινής ζωής. Είναι η εξαίρεση του χρόνου, όχι ο κανόνας του, στιγμές σπάνιες που η πυκνότητά τους τις μετατρέπει σε νησίδες ύπαρξης. Σε μια τέτοια στιγμή έγραψε ο Τσέχοφ την «Ανιαρή ιστορία», αυτή την προαναγγελία του τάφου.

Η μετάφραση του Μήτσου Αλεξανδρόπουλου στίλβει με τις εύστοχες λύσεις της και, κυρίως, με το λεπταίσθητο, σμιλεμένο ύφος της γλώσσας της.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/11/2005