Η τέχνη της γραφής

«Μια αρνητική κριτική αξίζει περισσότερο από το τίποτε, από το να σε αγνοήσουν... ή μήπως όχι;» έγραφε στο μεγαλύτερο αδερφό του Αλέξανδρο ο Άντον Τσέχoφ, προσπαθώντας να τον βοηθήσει, ελαφρύνοντας τη μοναξιά που συνοδεύει το γράψιμο. Σε επιστολή του στο Μαξίμ Γκόρκι ο Τσέχoφ παρατηρεί: «τους κλείνουν τις πόρτες, όχι επειδή γράφουν, αντιθέτως, γράφουν επειδή τους κλείνουν τις πόρτες και δεν έχουν πού αλλού να πάνε».

Σε κάποιο άλλο σημείο, στα σημειωματάριά του, διαβάζουμε την ειρωνική γνώμη ενός καθηγητή: «αυτό που έχει σημασία δεν είναι ο Σαίξπηρ, αλλά τα σχόλια για το Σαίξπηρ...».

Ο Πιέρο Μπρουνέλλο συγκέντρωσε, ψαχουλεύοντας κυρίως μέσα στην αλληλογραφία του Ρώσου συγγραφέα, «συμβουλές», σχόλια, αφορισμούς: χωρίζοντας το υλικό σε θεματικούς κύκλους, προέκυψε αυτό το βιβλίο – μια μικρή διαθήκη, χρήσιμη και απολαυστική όχι μόνο για τους επίδοξους συγγραφείς αλλά για οποιονδήποτε αναγνώστη.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Συχνά ορισμένοι συγγραφείς -και όχι από τους ελάσσονες- καταλείπουν, εν είδει υποθήκης, «συμβουλές», «οδηγίες», ποικίλες καθοδηγήσεις προς νεοτέρους, επίδοξους ομοτέχνους. Στην ουσία πρόκειται για τη δημόσια ανακοίνωση, συχνά προς το τέλος της ζωής τους, του κλειστού, ατομικού συστήματος αναφοράς που ο καθένας από αυτούς, σε κάποιο στάδιο της ζωής του, κατόρθωσε να συγκροτήσει. Ακόμα κι αν δεν το ονόμαζαν έτσι ή αν δεν είχαν ακριβή συνείδηση του εγχειρήματος επειδή η τότε πολιτισμική συνθήκη δεν τους το επέτρεπε, το πράγμα ήταν αυτό: ό,τι η συγγραφική τους εμπειρία είχε συλλέξει και στοιχειωδώς συστηματοποιήσει συγκροτούσε ένα αυτόνομο, εσωτερικό, προσωπικό σύστημα που είχε γενετική σχέση με τη γραφή τους. Κι αυτό το σύστημα, συντεθειμένο κυρίως από την εμπειρία και την παρατήρηση, έπρεπε να μεταδοθεί. Αυτό έκανε ο Ρίλκε στις οδηγίες του προς νέους ποιητές· αυτό έκανε -με άλλο σχήμα και μορφή- ο Μπαλζάκ στον πρόλογο του «Οίκου Νισενζέν»· αυτό έκανε ο Φλομπέρ στην «Αλληλογραφία» του· αυτό κάνει και ο Τσέχοφ στην επιστολιμαία «Τέχνη της γραφής» του. Με άλλα λόγια, είτε επρόκειτο για επιστολές είτε για προλόγους είτε για παραινέσεις και οδηγίες προς νεοτέρους, επρόκειτο πάντα για τη δημόσια διακίνηση αυτού του κλειστού, εσωτερικού συστήματος αναφοράς του συγγραφέα, που έπαιρνε όμως έτσι κι έναν άλλο χαρακτήρα: γινόταν αυτό που θα ονομάζαμε σήμερα προσπάθεια για συνδιαμόρφωση του εγχώριου λογοτεχνικού συστήματος. Και αν θέλαμε να οδηγήσουμε το πράγμα ακόμη μακρύτερα, θα λέγαμε ότι στην ουσία πρόκειται για τον σχηματισμό ενός προσωπικού μικρο-λογοτεχνικού πεδίου κατ' αναλογίαν με τον σχηματισμό του αντίστοιχου γενικού μακρο-λογοτεχνικού.

Στην «Τέχνη της γραφής», που τη συνθέτουν αποσπάσματα από την αλληλογραφία του -συνεπώς ο συγγραφέας δεν είχε πρόθεση να «συγκροτήσει» οποιαδήποτε «ποιητική», και αυτό καθιστά το βιβλίο ακόμα πιο αξιόπιστο-, ο Τσέχοφ μιλάει με τρόπο απλό για πράγματα που δεν είναι καθόλου απλά. Και μολονότι η απλότητα είθισται να θεωρείται σημαντική αρετή για τους γραφιάδες, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι ο Ρώσος συγγραφέας τα γράφει αυτά σε μιαν εποχή που για τη λογοτεχνία ήταν ακόμη η εποχή της αθωότητας. Χωρίς συγκροτημένη θεωρία που να μελετά συστηματικά τη δουλειά τους, την αφήγηση, χωρίς επεξεργασμένα θεωρητικά εργαλεία, προσπαθούσαν -και το σπουδαίο είναι ότι συχνά τα κατάφερναν- να συνθέσουν μια προσωπική «ποιητική», επειδή ακριβώς στους σημαντικούς συγγραφείς πάντοτε λάνθανε αυτό το κλειστό σύστημα προσωπικής αναφοράς.

Καθώς λοιπόν η «Τέχνη της γραφής» είναι μία εκ των υστέρων επιλογή από την αλληλογραφία του Τσέχοφ, τα θέματα που θίγει παρουσιάζουν μια μεγάλη ποικιλία, περιστρέφονται όμως αποκλειστικά γύρω από τη γραφή. Η συγκρότηση μιας τέτοιας, πρωτόγονης, ποιητικής μπορεί να μη χαρακτηρίζεται από τη γνώση που διαθέτει η δική μας εποχή, αλλά ο Ρώσος δραματουργός και πεζογράφος, εξ ενστίκτου, κατορθώνει να καταστρώσει -και να διαφανεί αυτό μέσα από τις επιστολές του- ένα αισθητικό πρόγραμμα. Από την πίστη του ότι ο συγγραφέας οφείλει να αναπαριστά τη ζωή χωρίς να παρεμβαίνει σ' αυτήν μέχρι τον βαρύνοντα ρόλο που εκχωρεί στην κριτική, αυτή η πρωτόλεια προσπάθεια του Τσέχοφ να χτίσει, με πρωτόγονα εργαλεία, το προσωπικό του αφηγηματικό σύστημα στέφεται από επιτυχία.

Εχει ήδη καταλάβει, π.χ., ότι δεν είναι υποχρέωση της τέχνης η επίλυση των κοινωνικών ή άλλων προβλημάτων, αλλά η προσπάθεια για τη σωστή τοποθέτησή τους μέσα στα κειμενικά συμφραζόμενα. Ατομικιστής και φιλελεύθερος, προκρίνει για τον συγγραφέα μια στάση εξωστρεφούς ιδιωτικότητας παρά την άνευ όρων εμπλοκή του στα κοινά και δημόσια πράγματα. Δίνει ακόμα και πρακτικές συμβουλές, εξαιρετικά χρήσιμες, προς τους επίδοξους συγγραφείς για τον χρόνο, τον τρόπο και τις υλικές προϋποθέσεις της γραφής. Κάνει λόγο για μια «αποθήκη» του συγγραφέα, μια φανταστική αποθήκη όπου ο δημιουργός οφείλει να αποθηκεύει τις πολύτιμες, εξαιρετικές εικόνες και σκέψεις, για να μην τις σπαταλήσει σε προχειρογραφίες και να τις υποθηκεύσει για ένα πιο φιλόδοξο μέλλον.

Φυσικά ασχολείται και με ζητήματα ηθικής, μόνο που, μη μπορώντας, στο σημείο αυτό, να αποδεσμευθεί από τις αλυσίδες της πολιτισμικής συγχρονίας και να προηγηθεί του καιρού του, το πράγμα εξαντλείται στην ηθική του συγγραφέα και όχι του κειμένου. Την ίδια στιγμή όμως το ένστικτο και το ταλέντο του τον φέρνουν μπροστά από την εποχή του σε ζητήματα ποιητικής, λανθάνουσας πάντα, βοηθώντας τον να κόψει δρόμο, και τα μόλις σαράντα τέσσερα χρόνια της ζωής του να αποδειχτούν αρκετά για να παραγάγει το μεγάλο του έργο.

Από τη μεγάλη γκάμα των σχετικών με τη γραφή θεμάτων που θίγει ο Τσέχοφ (τρόποι περιγραφής, πρόσωπα, συναισθήματα ηρώων, ηθική του συγγραφέα, χρόνος και τόπος της πράξης της γραφής, σχέσεις του συγγραφέα με τη λογοτεχνική κοινότητα κ.λπ.), εκείνο που προκύπτει πιο ανάγλυφα και προβάλλεται μετ' επιμονής είναι η ελευθερία ως προϋπόθεση της ηθικής στάσης του συγγραφέα: η ελευθερία (και η ανεξαρτησία από παντοίους παράγοντες, όπως, π.χ., η πολιτική) ως εσωτερική συνθήκη είναι για τον Τσέχοφ απαραίτητος όρος για τη δραστικότητα του καλλιτεχνικού αποτελέσματος. Και ταυτόχρονα, προσθέτουμε εμείς, η καλύτερη απόδειξη ότι η λογοτεχνία είναι, πρώτα απ' όλα, πράξη και υπόθεση αχαλίνωτης εσωτερικής ελευθερίας...

Η μετάφραση του Βασίλη Ντινόπουλου σε γενικές γραμμές είναι επαρκής, αν και όχι χωρίς κάποιες μικροαβαρίες.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 31/08/2007