Τοιχογραφίες της περιόδου των Παλαιολόγων σε ναούς της Μακεδονίας

Ο πολυτελής αυτός τόμος περιέχει δέκα εκτενείς μελέτες που αφορούν τοιχογραφίες αυτής της περιόδου, οι οποίες σώζονται σε διάφορους ναούς του Αγίου Όρους και της Δυτικής Μακεδονίας (Έδεσσα, Βέροια, Καστοριά). Επτά από αυτές τις μελέτες μάλιστα -και το αντίστοιχο υλικό τους- δημοσιεύονται για πρώτη φορά. [...]

Βασίλης Πάγκαλος, «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΕΣ/ΝΙΚΗΣ

ΚΡΙΤΙΚΗ



Καρπός προσωπικής έρευνας και μελέτης 20 ετών είναι το βιβλίο αυτό του κ. Τσιγαρίδα που κυκλοφόρησε πριν από περίπου έναν μήνα για άγνωστες τοιχογραφίες που εντόπισε σε εκκλησίες της Μακεδονίας. Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας προχωρεί στη δημοσίευση ορισμένων εξαιρετικής ποιότητας τοιχογραφιών του 14ου και των αρχών του 15ου αιώνα από δύο καθολικά μοναστηριών και δύο παρεκκλήσια του Αγίου Όρους καθώς και από εκκλησίες της Καστοριάς, της Βέροιας και της Έδεσσας. Πρόκειται για έργα που έγιναν κατά τα τελευταία 150 χρόνια της βυζαντινής αυτοκρατορίας και τα οποία ­τόσο από τεχνοτροπικής όσο και από θεματολογικής άποψης­ είναι έργα μεστά σε περιεχόμενο και πολιτιστική παράδοση.

Το βιβλίο, παρά την καλλιτεχνική και εξαιρετικά επιμελημένη έκδοση που έλκει και τους αμύητους στη βυζαντινή ζωγραφική, απευθύνεται στους ειδικούς, στους γνώστες και μελετητές της βυζαντινής ιστορίας και της τέχνης της. Το βιβλίο, εκτός από τα κεφάλαια που είναι αφιερωμένα στη ζωγραφική του κάθε ναού, περιέχει μια σύντομη περίληψη της ύλης του στα αγγλικά, ένα κεφάλαιο με τα συμπεράσματα του συγγραφέα, βιβλιογραφία και εικονογραφικό ευρετήριο. Οι τοιχογραφίες επελέγησαν από τον συγγραφέα για να μελετηθούν επειδή σε αυτές αντικατοπτρίζεται όλο το φάσμα των εικονογραφικών τάσεων που αναπτύχθηκαν στη Μακεδονία κατά τον τελευταίο ενάμιση αιώνα πριν από την άλωση και περιέχουν πολλά στοιχεία που μπορούν να εξηγήσουν τη μεταβυζαντινή ζωγραφική που ακολούθησε.

Υπάρχουν περιπτώσεις, όπως στις τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Χελανδαρίου όπου οι τοιχογραφίες επιζωγραφίστηκαν το 1803 χωρίς ευτυχώς να έχει αλλοιωθεί το αρχικό εικονογραφικό πρόγραμμα, που περιλαμβάνει ένα ευρύτατο φάσμα θεμάτων αλλά και μεμονωμένων μορφών αγίων. Από τη μελέτη των θεμάτων των τοιχογραφιών, των εικονογραφικών κύκλων ή ακόμη και την απόδοσή τους, ο συγγραφέας οδηγείται τελικά σε συμπεράσματα όπως αυτό που αφορά τον δημιουργό πάλι των τοιχογραφιών του καθολικού του Χελανδαρίου. «Από καλλιτεχνική άποψη» γράφει «ο ζωγράφος των τοιχογραφιών του καθολικού της Μονής Χελανδαρίου είναι ένας ιδιαίτερα προικισμένος καλλιτέχνης, το έργο του οποίου μας δίνει μια λαμπρή εικόνα της τέχνης των Παλαιολόγων στο τέλος της δεύτερης δεκαετίας του 14ου αιώνα. Η θεολογική του συγκρότηση, που αποτυπώνεται στο εικονογραφικό πρόγραμμα, η υψηλή καλλιτεχνική ποιότητα των τοιχογραφιών και ο στενός του σύνδεσμος με καλλιτεχνικά εργαστήρια της Θεσσαλονίκης, στα οποία οφείλονται οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου Ορφανού, της Αγίας Αικατερίνης Θεσσαλονίκης και του Χριστού Βεροίας, συνηγορούν για την προέλευση του καλλιτέχνη από τη Θεσσαλονίκη. Στην πόλη αυτή ο ανώνυμος καλλιτέχνης των τοιχογραφιών του καθολικού της Μονής Χελανδαρίου φαίνεται ότι διαμόρφωσε την καλλιτεχνική του προσωπικότητα και άφησε τη σφραγίδα του στις τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου Ορφανού (1310-1320)».

Ακολουθώντας την ίδια αναλυτική μέθοδο στην έρευνά του ο κ. Τσιγαρίδας ανιχνεύει τη δουλειά και άλλων άγνωστων ζωγράφων της παλαιολόγειας περιόδου και εντοπίζει τα εργαστήριά τους αλλά επισημαίνει επίσης και αρχαίες παραδόσεις που επιβιώνουν σε αυτά τα τελευταία σκιρτήματα της τέχνης της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Όπως λόγου χάριν την προσωποποίηση ορισμένων στοιχείων της φύσης όπως των ποταμών. Οι προσωποποιήσεις όμως φυσικών στοιχείων μας είναι γνωστές από πολύ παλαιότερες δημιουργίες και αυτόματα έρχονται στη σκέψη μας τα εναέτια γλυπτά του ναού του Διός στην Ολυμπία όπου το ανατολικό αέτωμα καταλήγει στις δύο γωνίες με τις προσωποποιήσεις των δύο ποταμών της Ολυμπίας, του Αλφειού και του Κλάδεος. Σχεδόν 20 αιώνες αργότερα βλέπουμε να επιβιώνει η ίδια ιδέα σε ένα επίσης θρησκευτικό θέμα του 14ου αιώνα και συγκεκριμένα στην παράσταση της Βάπτισης που κοσμεί την Αγία Φωτεινή (ή Αγία Φωτίδα) στη Βέροια με την προσωποποίηση αυτή τη φορά του ποταμού Ιορδάνη. Εκτός όμως από τέτοιου είδους μικρές αν και πολύ χαρακτηριστικές λεπτομέρειες που μας δείχνουν τη δύναμη των συμβόλων πέρα από τους πολιτισμούς και ακόμη και τις θρησκείες, εκείνο που έχει ενδιαφέρον ­και πάλι επαναλαμβάνουμε για τον μη ειδικό αναγνώστη­ είναι η ποιότητα της ίδιας της ζωγραφικής την εποχή της δύσης του Βυζαντίου, όταν η υπόλοιπη Ευρώπη ετοιμαζόταν για την Αναγέννηση.

Μετά τον πρόλογο, η μελέτη χωρίζεται σε 10 κεφάλαια, το καθένα από τα οποία είναι αφιερωμένο στις τοιχογραφίες ενός συγκεκριμένου ναού. Από αυτά, δύο αφορούν τις τοιχογραφίες δύο αθωνίτικων μοναστηριών (Χελανδαρίου και Παντοκράτορος) και δύο ακόμη αθωνίτικων παρεκκλησίων, στη Μονή Ξενοφώντος το ένα και στου Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στο κελί του Αγίου Προκοπίου το άλλο. Ακολουθούν οι δημοσιεύσεις των τοιχογραφιών της Παλαιάς Μητροπόλεως Εδέσσης, της Αγίας Φωτεινής (Φωτίδας) της Βέροιας, του Αγίου Γεωργίου του Βουνού Καστοριάς, οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου του Τζώτζα Καστοριάς, της Παναγίας Φανερωμένης Καστοριάς και τέλος εκείνων του Αγίου Ανδρέα Ρουσούλη επίσης της Καστοριάς.

Όπως ήδη αναφέρθηκε πρόκειται για μια μελέτη που απευθύνεται στο επιστημονικό κοινό και συγκινεί τον ανειδίκευτο αναγνώστη, κυρίως χάρη στην πλούσια εικονογράφηση που του προσφέρει μια ζωγραφική εξαιρετικής ποιότητας με αναφορές στις μεγαλύτερες στιγμές της βυζαντινής τέχνης.

ΧΑΡΑ ΚΙΟΣΣΕ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 04-07-1999