Αλληλογραφία 1859-1890

Η επί τριάντα χρόνια (1861-1891) αλληλογραφία στη γερμανική γλώσσα του Δανοαυστριακού Θεοφίλου Χάνσεν, από τη Βιέννη, με τον Γερμανό Ερνστ Τσίλλερ, που βρισκόταν στην Αθήνα, είναι μια συγκλονιστική μαρτυρία ζωής, μαθητείας, φιλίας, σεβασμού και επαγγελματικής δράσης. Είναι όμως και πηγή για τη μελέτη δύο πόλεων του 19ου αιώνα, της Βιέννης και της Αθήνας, μέσα από την αρχιτεκτονική στη γένεση νέων εποχών.

Ο Χάνσεν (Κοπεγχάγη 1813-Βιέννη 1891) σχεδίασε και οργάνωσε το τεχνικό υπόβαθρο της ανέγερσης της Ακαδημίας Αθηνών, ενώ ο Τσίλλερ (Δρέσδη 1835-Αθήνα 1923), στα είκοσι τέσσερά του χρόνια, θα διευθύνει από το 1861 το από μήνες παρατημένο εργοτάξιο αυτής της ανέγερσης, με τη διαρκή παρουσία του στο «βουλεβάριον» της μετέπειτα οδού Πανεπιστημίου. Ο νεότερος Έρνστ είχε σπουδάσει στην Οικοδομική Σχολή της Δρέσδης, αλλά και κοντά στην αρχιτεκτονική ευφυία του Χάνσεν, στο ατελιέ της Βιέννης. Ο δάσκαλος Θεόφιλος σταδιοδρομούσε ήδη το 1843 στην Αθήνα, με τις ιδιωτικές του αναθέσεις δυο σημαντικών έργων: το ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετανία» και το Αστεροσκοπείο. Πρόκειται για πρωτοφανές εγχείρημα: έχτιζαν δια αλληλογραφίας, παρακολουθώντας ένα εργοτάξιο σε ακραίες συνθήκες με τα στερημένα μέσα εκείνης της εποχής. Πέρα από τα κατασκευαστικά σχέδια που κρατούσε ο Τσίλλερ κατά την άφιξη του στην Αθήνα, εκπονημένα στο ατελιέ της Βιέννης, η εξ αποστάσεως κτιριακή κατασκευή δεν έχει προηγούμενο στην ιστορία της οικοδομικής και στις γνώσεις που έχουμε από τη συνεργασία μεταξύ μελετητή και εκτελεστή επιβλέποντα.

Οι 428 επιστολές δημοσιεύονται για πρώτη φορά στα ελληνικά, χάρη στη φροντίδα της ιστορικού τέχνης Μαριλένας Ζ. Κασιμάτη, που τις συγκέντρωσε, τις επιμελήθηκε και τις μετέφρασε. Οι 342 επιστολές του Τσίλλερ προς τον Χάνσεν απόκεινται στα κατάλοιπα του Θεοφίλου Χάνσεν, στη Βασιλική Βιβλιοθήκη της Δανίας στην Κοπεγχάγη, ενώ οι 86 επιστολές του Χάνσεν προς τον Τσίλλερ σώζονται στο Κέντρο Έρευνας της Ιστορίας του Νεότερου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών. Ο Τσίλλερ ενημέρωνε διαρκώς τον δάσκαλο του με ειδήσεις πολιτικού και κοινωνικού περιεχομένου, με γεγονότα και εξελίξεις που θα καθόριζαν εν γένει την οικοδομική ανάπτυξη στην Αθήνα και την εισροή κεφαλαίων από την ομογένεια, κυρίως όμως με τις περιπέτειες της εξωτερικής πολιτικής του νεοσύστατου, για δεύτερη φορά, ελληνικού βασιλείου. Είτε αυτές εξελίσσονται στην Αθήνα του Όθωνα και του Δανού Γεωργίου Α΄ ή του Τρικούπη, είτε στη Βιέννη του Φραγκίσκου Ιωσήφ Α΄ είτε στην Κοπεγχάγη του Φρειδερίκου Η΄. Ο Χάνσεν, από την πλευρά του, πληροφορούσε τον Τσίλλερ για τα εν εξελίξει έργα του στην Αθήνα, που αργοπορούσαν λόγω δυσκολιών χρηματοδότησης –το διάκοσμο του Πανεπιστημίου, το Μέγαρο Εκθέσεων «Ζάππειον», τη Βαλλιάνειο Εθνική Βιβλιοθήκη–, αλλά και για τα έργα του στη Βιέννη, της δικής του «Ελληνικής Αναγέννησης».

Από την αλληλογραφία αναδεικνύεται η φυσιογνωμία του εξαίρετου βοηθού Τσίλλερ, που αδιαμαρτύρητα υποτάσσεται, συχνά αμφισβητώντας αλλά πάντοτε συμπορευόμενος με τον απόντα μέντορά του Χάνσεν. Ο βοηθός αυτός έμελλε να γίνει ο κεντρικός ήρωας των σημαντικότερων έργων στην Αθήνα, που καθιέρωσαν το πρόσωπο του νεοκλασικιστικού 19ου αιώνα στην Ελλάδα.