0
Your Καλαθι
Ο ήχος του Καραγκιόζη
Συμβολή στη μελέτη της δημιουργίας και της εξέλιξης του ελληνικού λαϊκού Θεάτρου Σκιών
Περιγραφή
Αυτό το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας φίλες και φίλοι αναγνώστες, ενώ θα μπορούσε να είναι ένας απλός φόρος τιμής στους μεγάλους δασκάλους της τέχνης του Καραγκιόζη, είναι και κάτι περισσότερο, σαν μια κραυγή διαμαρτυρίας, που έρχεται μέσα από το λόγο των δεκάδων, πολλών αείμνηστων σήμερα, καταγκιοζοπαιχτών τους οποίους γνώρισα και αγάπησα και των οποίων κατέγραψα την ζωή και το έργο.
Γιατί η φωνή τους είναι η ίδια η φωνή της Ελλάδας, που, σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης, αγωνίζεται να περισώσει ό,τι πολυτιμότερο έχει, την πολιτιστική της κληρονομιά, μέρος της οποίας, φυσικά, είναι και ο ελληνικός Καραγκιόζης.
ΚΡΙΤΙΚΗ
«Συμβολή στη μελέτη της δημιουργίας και της εξέλιξης του ελληνικού λαϊκού Θεάτρου Σκιών» χαρακτηρίζει το βιβλίο του Ο ήχος του Καραγκιόζη ο Κώστας Τσίπηρας, πολυγραφότατος συγγραφέας πονημάτων για τα ελληνικά βουνά, τα δικαιώματα των ζώων, τα οικολογικά σπίτια, τον Ολυμπο, τον βιοκλιματικό σχεδιασμό κτιρίων. Μαθητής ο ίδιος σπουδαίων καραγκιοζοπαιχτών, όπως του Κωνσταντίνου Νταμαδάκη ή Καρεκλά, του Ανέστη Βακάλογλου ή Ορέστη, του Τάκη Μελλίδη (στη μνήμη των οποίων το αφιερώνει), μα και άλλων πολλών, έχοντας στο ενεργητικό του παραστάσεις Καραγκιόζη ανά την Ελλάδα, παρακολούθηση σεμιναρίων μαριονέτας στη Γαλλία, συναυλίες παραδοσιακής μουσικής ως οργανοπαίκτης, καθώς και εμπειρία στην κατασκευή φιγούρων και σκηνικών, είναι αρκετά κατάλληλος για να μιλήσει για το Θέατρο Σκιών. Ενίοτε συγκινητικός ως μελοδραματικός (στον πρόλογό του, όπου αφηγείται στιγμές από την προσωπική του ζωή), συχνά οργισμένος (στον επίλογο, όπου αναφέρεται στον «πολιτισμικό ιμπεριαλισμό» που προσπαθεί να «αλλοτριώσει» και να «εκμηδενίσει» τον λαϊκό μας πολιτισμό), ο συγγραφέας έγραψε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο που είναι ταυτόχρονα ένας φόρος τιμής στους λαϊκούς καλλιτέχνες που δημιούργησαν τον Καραγκιόζη μια τέχνη που έτερψε ολόκληρες γενιές Ελλήνων και Ελληνοπαίδων, προτού εμφανιστεί ο κινηματογράφος, ο οποίος ενέσκηψε σαν λαίλαπα και ως αρτιότερο λαϊκό θέαμα τον νίκησε κατά κράτος και ταυτόχρονα κραυγή διαμαρτυρίας.
Ο ήχος του Καραγκιόζη χωρίζεται σε οκτώ κεφάλαια με τα εξής θέματα: 1. Καταγωγή του ελληνικού Θεάτρου Σκιών. 2. Θέατρο ή Θέατρα Σκιών. 3. Οθωμανικό ή τουρκικό Θέατρο Σκιών. 4. Η εμφάνιση του Θεάτρου Σκιών στην Ελλάδα. 5. Η δομική ανάλυση των παραστάσεων. 6. Ο χώρος και τα πρόσωπα του ελληνικού λαϊκού Θεάτρου Σκιών. 7. Τέχνη και τεχνική. 8. Οι έλληνες καραγκιοζοπαίχτες. Εκτός από τα σχεδόν εξαντλητικά κείμενα, το υλικό του βιβλίου συμπληρώνεται από σπάνιες φωτογραφίες των αρχών του αιώνα, γραπτά ντοκουμέντα, διαφημιστικά προγράμματα, χειρόγραφα και το σπουδαιότερο φωτογραφίες καραγκιοζοπαιχτών εν δράσει και έγχρωμες φιγούρες ηρώων του Θεάτρου Σκιών από το πλούσιο αρχείο του συγγραφέα.
Εχοντας γνώση της τουρκικής γλώσσας και τη δυνατότητα να δει παραστάσεις του τουρκικού Θεάτρου Σκιών αλλά και να ερευνήσει σχετικά εγχειρίδια, ο Κώστας Τσίπηρας επιχειρεί να μιλήσει για τα δύο συγγενικά είδη Καραγκιόζη, το ελληνικό και το τουρκικό, ταυτόχρονα δε να κάνει τις απαραίτητες συγκρίσεις ανάμεσά τους. Αντικρούοντας όσους έλληνες μελετητές έχουν προσπαθήσει κατά καιρούς να αποδείξουν την ελληνική καταγωγή του θεάματος, κινούμενοι από συναισθηματικούς λόγους ή εξυπηρετώντας ευνόητες σκοπιμότητες, ψέγοντας τους τούρκους ομοτέχνους τους που έχουν γράψει επίσης παρόμοια εθνικιστικά κείμενα, εκφράζει την ισχυρή άποψη ότι το Θέατρο Σκιών το έφεραν στον ελλαδικό χώρο οι νομαδικές φυλές της Ανατολής: Τούρκοι, Οθωμανοί, Ούννοι, Γύφτοι. Παραδέχεται βεβαίως ότι οι ρίζες του βρίσκονται στην Απω Ανατολή, στην Κίνα, στην Ιάβα ή στην Ινδία και εξηγεί το πώς ευδοκίμησε στη χώρα μας, τον τόπο όπου επιβίωσαν ο αρχαίος πολιτισμός και η λατρεία του Διονύσου.
Μολονότι εν προκειμένω δεν γίνεται καμία μνεία στο βιβλίο, υπάρχουν πλείστες ενδείξεις που συμφωνούν με τη λαϊκή τουρκική παράδοση ότι ο ήρωας του Θεάτρου Σκιών, ο Καραγκιόζης (τουρκικά Karagoz), γεννήθηκε στην Προύσα, την πρώτη πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και γενέθλια πόλη του σύγχρονου τουρκικού πολιτισμού (βλέπε το άρθρο «Ο "Μαυρομάτης" από την Προύσα» στο «Βήμα» της 8ης Αυγούστου 2000). Εκεί, επί της οδού Τζεκίργκε, βρίσκεται το μνημείο (ή τάφος) του Καραγκιόζη, το οποίο αποτελείται από μια μεγάλη τσιμεντένια ταφόπλακα και τις φιγούρες του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη (τουρκικά Hacivat ή Haci Ayvad) που φαίνονται να συνομιλούν σε μια φανταστική οθόνη.
Ο Κώστας Τσίπηρας ψέγει τον τούρκο μελετητή Μετίν Αντ, επειδή σε μια εθνικιστική του έξαρση ισχυρίζεται ότι το Θέατρο Σκιών γεννήθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και ότι «αυτό που παίζεται στην Ελλάδα σήμερα είναι πιστή αντιγραφή του τουρκικού Καραγκιόζη». Ο ίδιος ο Μετίν Αντ όμως στο βιβλίο του Καραγκιόζης - Τουρκικό Θέατρο Σκιών παραδέχεται ότι «η θεατρική τέχνη στην Τουρκία θεωρείται ότι έχει προέλθει από την ίδια θρησκευτική, ηθική και εκπαιδευτική ανάγκη να μιμηθεί τις ανθρώπινες πράξεις που συνόδευσαν την ανάπτυξή της σε άλλες χώρες, ιδιαίτερα την αρχαία Ελλάδα». Διαπιστώνει πάντως ότι τόσο ο ελληνικός όσο και ο τουρκικός Καραγκιόζης ανήκουν στο είδος της κωμωδίας και τα έργα τους λειτουργούν σαν φάρσες με θέματα παρμένα από την καθημερινή ζωή. Επισημαίνει επίσης ότι και τα δύο είδη σκιαγραφούν το άτομο μέσα από την καθημερινότητα και χρησιμοποιούν το γέλιο ως κάλυμμα για την άσκηση κριτικής στα ήθη και στα έθιμα των πολιτισμικών τους χώρων.
Εργο ζωής, καρπός μόχθου και αγάπης για το αντικείμενο που πραγματεύεται, Ο ήχος του Καραγκιόζη του Κώστα Τσίπηρα είναι σημαντικός. Οχι μόνο επειδή πλουτίζει τη σχετικά ευρεία βιβλιογραφία για το θέμα, αλλά κυρίως γιατί διασώζει τις μορφές (μέσω φωτογραφιών) και τις προσωπικές ιστορίες (μέσω συνεντεύξεων προς τον συγγραφέα) των πρωτοπόρων καραγκιοζοπαιχτών, εκείνων που καλλιέργησαν, διέδωσαν και δόξασαν το είδος αυτό του λαϊκού θεάτρου. Τριάντα είναι οι σπουδαιότεροι (στο βιβλίο υπάρχει ανάλογος πίνακας), και ανάμεσά τους οι πασίγνωστοι από μελέτες και μαρτυρίες Αντώνης και Μίμης Μόλλας, Μίμαρος, Χρήστος και Γιώργος Χαρίδημος, Παναγιώτης Μιχόπουλος, Σωτήρης και Ευγένιος Σπαθάρης, Θανάσης Σπυρόπουλος.
Φίλιππος Φιλίππου
ΤΟ ΒΗΜΑ, 10-06-2001
Γιατί η φωνή τους είναι η ίδια η φωνή της Ελλάδας, που, σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης, αγωνίζεται να περισώσει ό,τι πολυτιμότερο έχει, την πολιτιστική της κληρονομιά, μέρος της οποίας, φυσικά, είναι και ο ελληνικός Καραγκιόζης.
ΚΡΙΤΙΚΗ
«Συμβολή στη μελέτη της δημιουργίας και της εξέλιξης του ελληνικού λαϊκού Θεάτρου Σκιών» χαρακτηρίζει το βιβλίο του Ο ήχος του Καραγκιόζη ο Κώστας Τσίπηρας, πολυγραφότατος συγγραφέας πονημάτων για τα ελληνικά βουνά, τα δικαιώματα των ζώων, τα οικολογικά σπίτια, τον Ολυμπο, τον βιοκλιματικό σχεδιασμό κτιρίων. Μαθητής ο ίδιος σπουδαίων καραγκιοζοπαιχτών, όπως του Κωνσταντίνου Νταμαδάκη ή Καρεκλά, του Ανέστη Βακάλογλου ή Ορέστη, του Τάκη Μελλίδη (στη μνήμη των οποίων το αφιερώνει), μα και άλλων πολλών, έχοντας στο ενεργητικό του παραστάσεις Καραγκιόζη ανά την Ελλάδα, παρακολούθηση σεμιναρίων μαριονέτας στη Γαλλία, συναυλίες παραδοσιακής μουσικής ως οργανοπαίκτης, καθώς και εμπειρία στην κατασκευή φιγούρων και σκηνικών, είναι αρκετά κατάλληλος για να μιλήσει για το Θέατρο Σκιών. Ενίοτε συγκινητικός ως μελοδραματικός (στον πρόλογό του, όπου αφηγείται στιγμές από την προσωπική του ζωή), συχνά οργισμένος (στον επίλογο, όπου αναφέρεται στον «πολιτισμικό ιμπεριαλισμό» που προσπαθεί να «αλλοτριώσει» και να «εκμηδενίσει» τον λαϊκό μας πολιτισμό), ο συγγραφέας έγραψε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο που είναι ταυτόχρονα ένας φόρος τιμής στους λαϊκούς καλλιτέχνες που δημιούργησαν τον Καραγκιόζη μια τέχνη που έτερψε ολόκληρες γενιές Ελλήνων και Ελληνοπαίδων, προτού εμφανιστεί ο κινηματογράφος, ο οποίος ενέσκηψε σαν λαίλαπα και ως αρτιότερο λαϊκό θέαμα τον νίκησε κατά κράτος και ταυτόχρονα κραυγή διαμαρτυρίας.
Ο ήχος του Καραγκιόζη χωρίζεται σε οκτώ κεφάλαια με τα εξής θέματα: 1. Καταγωγή του ελληνικού Θεάτρου Σκιών. 2. Θέατρο ή Θέατρα Σκιών. 3. Οθωμανικό ή τουρκικό Θέατρο Σκιών. 4. Η εμφάνιση του Θεάτρου Σκιών στην Ελλάδα. 5. Η δομική ανάλυση των παραστάσεων. 6. Ο χώρος και τα πρόσωπα του ελληνικού λαϊκού Θεάτρου Σκιών. 7. Τέχνη και τεχνική. 8. Οι έλληνες καραγκιοζοπαίχτες. Εκτός από τα σχεδόν εξαντλητικά κείμενα, το υλικό του βιβλίου συμπληρώνεται από σπάνιες φωτογραφίες των αρχών του αιώνα, γραπτά ντοκουμέντα, διαφημιστικά προγράμματα, χειρόγραφα και το σπουδαιότερο φωτογραφίες καραγκιοζοπαιχτών εν δράσει και έγχρωμες φιγούρες ηρώων του Θεάτρου Σκιών από το πλούσιο αρχείο του συγγραφέα.
Εχοντας γνώση της τουρκικής γλώσσας και τη δυνατότητα να δει παραστάσεις του τουρκικού Θεάτρου Σκιών αλλά και να ερευνήσει σχετικά εγχειρίδια, ο Κώστας Τσίπηρας επιχειρεί να μιλήσει για τα δύο συγγενικά είδη Καραγκιόζη, το ελληνικό και το τουρκικό, ταυτόχρονα δε να κάνει τις απαραίτητες συγκρίσεις ανάμεσά τους. Αντικρούοντας όσους έλληνες μελετητές έχουν προσπαθήσει κατά καιρούς να αποδείξουν την ελληνική καταγωγή του θεάματος, κινούμενοι από συναισθηματικούς λόγους ή εξυπηρετώντας ευνόητες σκοπιμότητες, ψέγοντας τους τούρκους ομοτέχνους τους που έχουν γράψει επίσης παρόμοια εθνικιστικά κείμενα, εκφράζει την ισχυρή άποψη ότι το Θέατρο Σκιών το έφεραν στον ελλαδικό χώρο οι νομαδικές φυλές της Ανατολής: Τούρκοι, Οθωμανοί, Ούννοι, Γύφτοι. Παραδέχεται βεβαίως ότι οι ρίζες του βρίσκονται στην Απω Ανατολή, στην Κίνα, στην Ιάβα ή στην Ινδία και εξηγεί το πώς ευδοκίμησε στη χώρα μας, τον τόπο όπου επιβίωσαν ο αρχαίος πολιτισμός και η λατρεία του Διονύσου.
Μολονότι εν προκειμένω δεν γίνεται καμία μνεία στο βιβλίο, υπάρχουν πλείστες ενδείξεις που συμφωνούν με τη λαϊκή τουρκική παράδοση ότι ο ήρωας του Θεάτρου Σκιών, ο Καραγκιόζης (τουρκικά Karagoz), γεννήθηκε στην Προύσα, την πρώτη πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και γενέθλια πόλη του σύγχρονου τουρκικού πολιτισμού (βλέπε το άρθρο «Ο "Μαυρομάτης" από την Προύσα» στο «Βήμα» της 8ης Αυγούστου 2000). Εκεί, επί της οδού Τζεκίργκε, βρίσκεται το μνημείο (ή τάφος) του Καραγκιόζη, το οποίο αποτελείται από μια μεγάλη τσιμεντένια ταφόπλακα και τις φιγούρες του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη (τουρκικά Hacivat ή Haci Ayvad) που φαίνονται να συνομιλούν σε μια φανταστική οθόνη.
Ο Κώστας Τσίπηρας ψέγει τον τούρκο μελετητή Μετίν Αντ, επειδή σε μια εθνικιστική του έξαρση ισχυρίζεται ότι το Θέατρο Σκιών γεννήθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και ότι «αυτό που παίζεται στην Ελλάδα σήμερα είναι πιστή αντιγραφή του τουρκικού Καραγκιόζη». Ο ίδιος ο Μετίν Αντ όμως στο βιβλίο του Καραγκιόζης - Τουρκικό Θέατρο Σκιών παραδέχεται ότι «η θεατρική τέχνη στην Τουρκία θεωρείται ότι έχει προέλθει από την ίδια θρησκευτική, ηθική και εκπαιδευτική ανάγκη να μιμηθεί τις ανθρώπινες πράξεις που συνόδευσαν την ανάπτυξή της σε άλλες χώρες, ιδιαίτερα την αρχαία Ελλάδα». Διαπιστώνει πάντως ότι τόσο ο ελληνικός όσο και ο τουρκικός Καραγκιόζης ανήκουν στο είδος της κωμωδίας και τα έργα τους λειτουργούν σαν φάρσες με θέματα παρμένα από την καθημερινή ζωή. Επισημαίνει επίσης ότι και τα δύο είδη σκιαγραφούν το άτομο μέσα από την καθημερινότητα και χρησιμοποιούν το γέλιο ως κάλυμμα για την άσκηση κριτικής στα ήθη και στα έθιμα των πολιτισμικών τους χώρων.
Εργο ζωής, καρπός μόχθου και αγάπης για το αντικείμενο που πραγματεύεται, Ο ήχος του Καραγκιόζη του Κώστα Τσίπηρα είναι σημαντικός. Οχι μόνο επειδή πλουτίζει τη σχετικά ευρεία βιβλιογραφία για το θέμα, αλλά κυρίως γιατί διασώζει τις μορφές (μέσω φωτογραφιών) και τις προσωπικές ιστορίες (μέσω συνεντεύξεων προς τον συγγραφέα) των πρωτοπόρων καραγκιοζοπαιχτών, εκείνων που καλλιέργησαν, διέδωσαν και δόξασαν το είδος αυτό του λαϊκού θεάτρου. Τριάντα είναι οι σπουδαιότεροι (στο βιβλίο υπάρχει ανάλογος πίνακας), και ανάμεσά τους οι πασίγνωστοι από μελέτες και μαρτυρίες Αντώνης και Μίμης Μόλλας, Μίμαρος, Χρήστος και Γιώργος Χαρίδημος, Παναγιώτης Μιχόπουλος, Σωτήρης και Ευγένιος Σπαθάρης, Θανάσης Σπυρόπουλος.
Φίλιππος Φιλίππου
ΤΟ ΒΗΜΑ, 10-06-2001
Κριτικές
05/06/2024, 12:44
