Έλληνες και Ιταλοί στα 1940-41

Περιεχόμενα:

Οι θέσεις της Ιταλικής συγγραφικής παραγωγής
Διαπιστώσεις και συγκρίσεις
Παράρτημα εγγραφών.




Οι 178 ημέρες (28.10.1940 - 23.4.1941) ή οι έξι περίπου μήνες της ελληνοϊταλικής σύγκρουσης επέφεραν βαθιά τομή στον προσωπικό-καθημερινό χρόνο των Ελλήνων, αλλά και στη ροή του ιστορικού γίγνεσθαι σε ελληνική και ευρωπαϊκή ή παγκόσμια κλίμακα. Η περίοδος πριν και μετά το '40 αποτελεί συχνά οριοθέτηση στα δρώμενα της ελληνικής κοινωνίας. Τα κρίσιμα εξάλλου γεγονότα της εποχής μετουσιώθηκαν, αρκετά σύντομα, σε τέχνη από πεζογράφους, ποιητές, καλλιτέχνες, λαϊκούς δημιουργούς.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Πάμπολλα τα δημοσιεύματα και από Ελληνες και από Ιταλούς για τον πόλεμο του '40. Τα περισσότερα φορτισμένα, λόγω συμμετοχής, με συγκίνηση και με διάθεση προβολής του γράφοντος. Σιγά σιγά συσσωρεύθηκε ένας επιβλητικός όγκος έντυπου υλικού, χρήσιμου ίσως στις ευκαιριακές ανάγκες της εθνικής πανήγυρης, αμφίβολης ωστόσο αξιοπιστίας για τη σωστή απόδοση του κομβικού εκείνου γεγονότος. Δύσκολη και χρονοβόρα ή αποκαρδιωτική η διάκριση των σημαντικών από τα ασήμαντα. Αφού καταφέρει ο αποστασιοποιημένος κάπως ερευνητής να φτάσει σε ένα υποφερτό ξεκαθάρισμα, οφείλει έπειτα να αντιμετωπίσει, με αρκετά αποθέματα υπομονής και αντοχής, τα ανέκδοτα έγγραφα στους ογκώδεις φακέλους των ξένων κυρίως αρχείων. Για τα ελληνικά αρχεία της εποχής του ' 40 δεν μπορεί να γίνει ουσιαστική συζήτηση, τη στιγμή που απαγορεύεται ακόμη το «άνοιγμά» τους και οι αρμόδιοι προβάλλουν απίθανες δικαιολογίες.

Τις προαναφερθείσες γενικές δυσκολίες, αλλά και πολλές μερικότερες, τις ξεπέρασε με επιτυχία, νομίζω, ο συγγραφέας του παρόντος βιβλίου. Ο καθηγητής κ. Τσιρπανλής, που πάνω από σαράντα χρόνια θητεύει ευδοκίμως στα Πανεπιστήμια Ιωαννίνων και Θεσσαλονίκης, επιδόθηκε, αρκετά ενωρίς, παράλληλα προς ποικίλα κεφάλαια της Ευρωπαϊκής Ιστορίας, και στην ενδελεχή διερεύνηση της ελληνοϊταλικής σύρραξης. Να θυμίσω την πρώτη επί του θέματος συμβολή του στις θαυμάσιες «Εποχές» (τεύχος 41, Σεπτέμβριος 1966) του Αγγελου Τερζάκη. Με νέες δημοσιεύσεις επανήλθε έκτοτε στο ίδιο αντικείμενο, προσκομίζοντας πάντα κάτι καινούργιο ή αναθεωρώντας παλαιές τοποθετήσεις.



Στο πέλαγος των πληροφοριών



Το βιβλίο του, λοιπόν, που παρουσιάζουμε εδώ χαρακτηρίζεται από πολύχρονη πείρα και ώριμη σκέψη· διαθέτει δοκιμασμένες επιστημονικές υποδομές. Ο υψηλός βαθμός της κριτικής ικανότητας και της συνθετικής δεξιοτεχνίας του συγγραφέα προσδίδει κύρος και διασφαλίζει τα συμπεράσματα. H δουλειά αυτή, από τις αρχικές κιόλας προδιαγραφές της, προοιωνίζεται την πρωτοτυπία της, καθώς κρίνει και συγκρίνει τις ελληνικές και τις ιταλικές απόψεις μέσα από τα γραπτά διπλωματών, στρατηγών, πολιτικών, δημοσιογράφων, απλών φαντάρων και πολιτών, λογοτεχνών, εικαστικών, γελοιογράφων, σκιτσογράφων, λαϊκών δημιουργών, απομνημονευματογράφων, σύγχρονων ιστορικών. Πρόκειται για ένα πέλαγος πληροφοριών, στο οποίο εύκολα κανείς καταποντίζεται, αν παρασυρθεί από τη γοητεία της αφήγησης.

Με στιβαρότητα και «αντικειμενικότητα», όσο γίνεται ικανοποιητική, «διαβάζει» και σχολιάζει συγκριτικά ο κ. Τσιρπανλής τα απομνημονεύματα του ιταλού πρέσβη στην Αθήνα Εμανουέλε Γκράτσι, το βιβλίο του στρατιωτικού ακολούθου στην ίδια πρεσβεία Λουίτζι Μοντίνι, το πολυσυζητημένο ημερολόγιο του Γκαλεάτσο Τσιάνο, τα διπλωματικά έγγραφα του υπουργείου Εξωτερικών της Ιταλίας, τα απομνημονεύματα ή τις ημερολογιακές εγγραφές των στρατηγών Σεμπαστιάνο Βισκόντι Πράσκα, Πιέτρο Μπαντόλιο, Μάριο Ροάτα, Φραντσέσκο Πρίκολο, Κουιρίνο Αρμελίνι, Ούγκο Καβαλέρο. Ιδιαίτερη έμφαση αποδίδεται στην επίσημη άποψη του ιταλικού ΓΕΣ για την ελληνική νίκη, όπως προκύπτει από το τρίτομο, ογκώδες έργο που έθεσε σε κυκλοφορία το 1980 η Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού της Ιταλίας. Αλλά ο ενθουσιασμός μου για τη θαλερότητα της γραφής του κ. Τσιρπανλή μεγάλωσε, όταν διεξήλθα τις στέρεα τεκμηριωμένες σελίδες για την οργάνωση της φασιστικής προπαγάνδας με στόχο την Ελλάδα, το γοητευτικό κεφάλαιο με τα κείμενα των τραγουδιών που οι έλληνες και οι ιταλοί φαντάροι τραγουδούσαν, τις ευρύτατες επισημάνσεις από την εκτενή αρθρογραφία του ιταλικού Τύπου. Πρόκειται για θέματα που είχαν μείνει έξω από το συγκριτικό πεδίο έρευνας της ιστορικής επιστήμης.

Αγνωστες παρέμεναν ακόμη οι ανεπίσημες διπλωματικές πρωτοβουλίες του Τσιάνο. Ακολουθώντας τις οδηγίες του, είχαν φτάσει στην Αθήνα τον Οκτώβριο του 1940 δύο σημαντικοί πράκτορές του με σκοπό να ενισχύσουν ηθικά και χρηματικά ιταλόφιλους ελληνικούς κύκλους. Ηταν ο περίφημος λογοτέχνης και δημοσιογράφος Κούρτσιο Μαλαπάρτε και ο διακεκριμένος αξιωματούχος του αλβανικού φασιστικού κόμματος Νέμπιλ Ντίνο, της γνωστής πολύκλαδης οικογένειας της Τσαμουριάς. Αποσαφηνίζεται τώρα το θλιβερό περιεχόμενο των άρθρων του Μαλαπάρτε για την Ελλάδα και τη μεταξική κυβέρνηση, ενώ αποκαλύπτεται ο άθλιος ρόλος του Ντίνο για την εξαγορά συνειδήσεων.



Οι αντίπαλες δυνάμεις



Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου προκαλεί ευχάριστη έκπληξη η επιχειρηματολογία με την οποία ανασκευάζονται οι υπερβολικές εκτιμήσεις της ιταλικής ιστοριογραφίας. Γι' αυτό και λεπτομερώς εξετάζονται οι αντίπαλες στρατιωτικές δυνάμεις από την 28η Οκτωβρίου 1940 ως τον Απρίλιο του 1941. Με σαφήνεια εξάλλου προσδιορίζεται η διεθνής θέση των δύο χωρών κατά τις παραμονές της πολεμικής σύγκρουσης, η δυσχερής δηλαδή κατάσταση της Ελλάδας και η προνομιακή υπεροχή της Ιταλίας. Ακαταπόνητος θηρευτής του νέου και ουσιώδους, ο κ. Τσιρπανλής δεν αρκέστηκε στην πλούσια ελληνική και ιταλική ή διεθνή βιβλιογραφία. Προσέφυγε, κατά τη συνήθειά του, στα νάματα των πρωτογενών πηγών. Ανέσυρε, λοιπόν, και πάλι ανέκδοτα έγγραφα προερχόμενα από τα κεντρικά κρατικά αρχεία της Ιταλίας, από το διπλωματικό αρχείο του ιταλικού υπουργείου Εξωτερικών και από τα εθνικά αρχεία της Ουάσιγκτον. Δημοσιεύονται στο παράρτημα του βιβλίου κατανεμημένα σε τρεις ενότητες. H πρώτη αναφέρεται στον τορπιλισμό της «Ελλης», η δεύτερη στις στρατιωτικές επιχειρήσεις και η τρίτη στον Μεταξά και στον διάδοχό του Αλέξανδρο Κοριζή.

Δεν πρέπει να παραλείψω δύο ακόμη πλεονεκτήματα του βιβλίου: το αναλυτικό, χρησιμότατο, γενικό ευρετήριο και την πλούσια εικονογράφηση με τις ενημερωτικές λεζάντες. H επιμελημένη εξάλλου τυπογραφική εμφάνιση απαιτεί τον δίκαιο έπαινο στον γνωστό εκδοτικό οίκο της Θεσσαλονίκης, University Studio Press. Τελειώνοντας, ας μου επιτραπεί να αναλογιστώ τη θετική βοήθεια που μπορεί να προσφέρει το έργο αυτό του καθηγητή κ. Τσιρπανλή στους εκπαιδευτικούς ή εκπαιδευόμενους κάθε βαθμίδας, στους στρατιωτικούς της παλαιάς ή της νέας εποχής, στους διπλωμάτες, στους δημοσιογράφους, στους κοινωνιολόγους, στους λαογράφους και, φυσικά, στους ιστορικούς.



Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης (καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 02-05-2004