Στη Ρόδο του 16ου - 17ου αιώνα

Έκδοση του Αρχαιολογικού και Ιστορικού Ιδρύματος Ρόδου



ΚΡΙΤΙΚΗ



Η Τουρκοκρατία στη Ρόδο άρχισε 70 χρόνια μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Οι Ιωαννίτες Ιππότες του Αγίου Ιωάννου της Ιερουσαλήμ από το 1309 ως τα τέλη του 1522 δημιούργησαν ένα ιδιόρρυθμο νησιωτικό κράτος που απλωνόταν στα περισσότερα από τα σημερινά Δωδεκάνησα, με πρωτεύουσα τη Ρόδο. Την 1η Ιανουαρίου 1523, ύστερα από εξάμηνη σκληρή αντίσταση, θα υποχρεωθούν να παραδώσουν τη νευραλγική αυτή περιοχή του Νοτιοανατολικού Αιγαίου στον τούρκο σουλτάνο Σουλεϊμάν Β', τον επονομαζόμενο Νομοθέτη ή Μεγαλοπρεπή. Ακολούθησε η μεγάλη νύχτα της σκλαβιάς που θα κρατήσει ως τον 20ό αιώνα. Τα ιστορικά τεκμήρια για τους τέσσερις αιώνες της τουρκικής κατοχής δεν είναι και τόσο πλούσια. Η επιστημονική έρευνα θα μπορούσε να ευδοκιμήσει μόνο αν περνούσε στα χέρια ενός πολύπειρου ιστορικού, με ευρεία οπτική στην αντιμετώπιση προβλημάτων, άξιου χειριστή ή διαχειριστή των ιστορικών πηγών και της διεθνούς βιβλιογραφίας, γνώστη της σύγχρονης πραγματικότητας με ικανότητα συγκριτικής αναγωγής στο παρελθόν, προικισμένου με «τεκμηριωτική φαντασία». Τα προσόντα αυτά έχω τη γνώμη ότι τα συγκεντρώνει σε σημαντικό βαθμό ο κ. Τσιρπανλής, καθηγητής της Μεσαιωνικής και Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων άλλοτε και τώρα στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ. Το βιβλίο που μόλις κυκλοφόρησε - το τέταρτο που ο κ. Τσιρπανλής αφιερώνει στη Ρόδο και στα Δωδεκάνησα - αποδεικνύει για ακόμη μια φορά το θάρρος και την έλλογη αισιοδοξία του να εισδύει σε δύσβατες περιοχές.

Δύο είναι, κατά τον κ. Τσιρπανλή, οι κεντρικοί άξονες που διατρέχουν την εξεταζόμενη περίοδο. Ο ένας διακρίνεται από την αναγκαστική προσαρμογή ή τον υποχρεωτικό συμβιβασμό των Ροδίων και των άλλων νησιωτών στην καινούργια οθωμανική πραγματικότητα - δραματική υπήρξε η κατάληξη από την αμφισβήτηση, μετά το 1523, προς την εξουσία των νέων κατακτητών. Ο δεύτερος άξονας διαμορφώνεται αργότερα, κυρίως τον 17ο αιώνα, όταν και η Ρόδος, όπως συνέβη με άλλες τουρκοκρατούμενες ελληνικές περιοχές, εντάσσεται στον κύκλο των διακινούμενων ιδεών και πνευματικών συμφερόντων μεταξύ Ρώμης και Κωνσταντινούπολης, συμμετέχει στα δρώμενα του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της ευρωπαϊκής διπλωματίας και εκπροσωπείται στο γνωστό «κίνημα» του θρησκευτικού ουμανισμού. Τόσο στη Ρόδο όσο και στην Κω, κατά τη γνωστή τακτική των Τούρκων, οι έλληνες χριστιανοί εκδιώχθηκαν από τα σπίτια τους, στα κάστρα. Σε αυτά εγκαταστάθηκαν μουσουλμανικοί πληθυσμοί προερχόμενοι από τα απέναντι μικρασιατικά παράλια, τη Θεσσαλονίκη και την Εύβοια. Μαζί τους ήλθαν και περίπου 150 εβραϊκές οικογένειες. Ετσι επήλθε μια σοβαρή πληθυσμιακή και φυλετική αλλοίωση ιδίως στην πόλη της Ρόδου, με σοβαρές συνέπειες στους εθιμικούς κανόνες ζωής, στο ιδιοκτησιακό καθεστώς και στη συνοχή του κοινωνικού ιστού.

Χάρη στις έρευνες του κ. Τσιρπανλή, γνωρίζουμε σήμερα την ευρεία συμμετοχή των Δωδεκανησίων στη διοικητική μηχανή και στην εμπορικοοικονομική δραστηριότητα του ιπποτικού κράτους. Αναπτύσσονται τότε θεσμοί αυτόνομης διαχείρισης εξουσίας εκ μέρους των ντόπιων. Οι κάτοικοι της Ρόδου και της Κω με την έναρξη της Τουρκοκρατίας θα χάσουν τον πρωταγωνιστικό αυτόν ρόλο στα «κοινά». Το ενδιαφέρον του συγγραφέα επικεντρώνεται στη διαμόρφωση του νέου οικισμού των Ροδίων λίγο έξω από το ιπποτικό κάστρο, στην περιοχή της Παξιμάδας και στο Νιοχώρι. Εδώ θα συμβιώσουν με τις πρώτες οικογένειες των Λατίνων. Θα έλθουν ακόμη σε επικοινωνία με τους δυστυχείς λατίνους αιχμαλώτους, σκλάβους, κωπηλάτες στις τουρκικές γαλέρες της Ασπρης Θάλασσας (του Αιγαίου), που ξεχειμώνιαζαν κάθε χρόνο στο λιμανάκι του Μαντρακιού. Η παρουσία των πιστών αυτών της Καθολικής Εκκλησίας στη Ρόδο, έστω και περιστασιακά, προκάλεσε την αποστολή μισιοναρίων από την περιώνυμη «οργάνωση για τη διάδοση της πίστεως», την «Προπαγάνδα», της Αγίας Εδρας.

Οι άγνωστες ως σήμερα εκθέσεις των καθολικών ιεραποστόλων, που βρίσκονται στο αρχείο της «Προπαγάνδας», επισημάνθηκαν από τον συγγραφέα και εκδίδονται για πρώτη φορά στο παράρτημα του βιβλίου του. Πρόκειται για άκρως ενδιαφέροντα κείμενα, των οποίων το περιεχόμενο προσφέρει ανεκτίμητες πληροφορίες στην εθνολογία, στη λαογραφία, στην ανθρωπολογία, στην τοπογραφία, αλλά και στην ιστορία των διεκκλησιαστικών σχέσεων. Οι διαπιστώσεις του κ. Τσιρπανλή ανοίγουν νέους δρόμους στην ιστορική πορεία του Αιγαίου, ξεκαθαρίζουν τον χώρο από παλαιές ανακυκλούμενες ιδεοληψίες και προσδιορίζουν τον μελλοντικό σχεδιασμό της έρευνας. Αξίζει να προσθέσω ότι το βιβλίο αυτό κοσμείται με εικόνες και χάρτες από παλαιά δυσεύρετα έργα, όπως ξυλογραφίες του τέλους του 15ου αιώνα, χαρακτικά με τοπογραφικά σχεδιάσματα από περιηγητικά ή άλλα κείμενα του 16ου - 19ου αιώνα και πανομοιότυπα εγγράφων. Είναι ευδιάκριτες, τέλος, η φροντίδα και η ευαισθησία στην εκτύπωση, αξιέπαινο γνώρισμα του τυπογραφείου Ζήτη της Θεσσαλονίκης. Δίκαιος επίσης ο έπαινος στο εκ νέου δραστηριοποιούμενο Αρχαιολογικό και Ιστορικό Ιδρυμα Ρόδου. Μακάρι να μεριμνήσει και για άλλες παρόμοιες εκδόσεις.



Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης (καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 06-10-2002