Υπό το βλέμμα του παρατηρητή

ΚΡΙΤΙΚΗ




Έχοντας το προνόμιο (;) να ζούμε σε μια χώρα στην οποία μόνο οργανωμένοι δεν θα ήταν δυνατόν να χαρακτηρισθούμε, είναι βέβαιον ότι ένα βιβλίο που αφορά την οργάνωση είναι ιδιαιτέρως ευπρόσδεκτο.



Ομολογώ ότι, όταν άρχισα τη μελέτη του βιβλίου και μολονότι η συγγραφέας μάς προειδοποιεί νωρίς ότι «το επιστημονικό βιβλίο δεν αφορά όλο το αναγνωστικό κοινό αλλά ένα κοινό υποψιασμένο» τα βρήκα μπαστούνια. Τι έφταιγε άραγε και αδυνατούσα να κατανοήσω σωστά ­ αυτή την αίσθηση είχα ­ τα όσα η Ιωάννα Τσιβάκου παρέθετε; Μήπως το γεγονός ότι «ο κοινωνιολόγος των οργανώσεων δεν είναι ο παρατηρητής των φυσικών επιστημών»; Κάτι που ισχύει για ένα άτομο, όπως εγώ, με καταβολές και δράση στις φυσικές επιστήμες; Ήταν ευκαιρία, επομένως, να διαπιστώσω από πρώτο χέρι το πόσο εύκολα θα ήταν δυνατόν να «ενταχθώ» στη φιλοσοφία του βιβλίου πηγαίνοντας στην επίσημη παρουσίασή του, η οποία έγινε στο συμπαθητικό θεατράκι της Παντείου στην οδό Κέκροπος στην Πλάκα.

Έφθασα νωρίς και έτσι είχα την ευκαιρία να παρατηρώ τον καθηγητή κ. Γιάγκο Ανδρεάδη, πρόεδρο του Τμήματος Επικοινωνίας του Παντείου Πανεπιστημίου, να προσπαθεί να ανάψει τα φώτα της αίθουσας, στην οποία ήταν αναμμένος μόνο ένας μικρός προβολέας που έφεγγε με περίεργο τρόπο την κατάμαυρη σκηνή. Ο κ. Ανδρεάδης έτρεχε πέρα δώθε στα σκοτάδια να βρει τους διακόπτες ενώ ο κόσμος κατέφθανε. Στο κρίσιμο σημείο έγινε το ανάποδο του σωστού. Αντί να ανάψουν τα φώτα, έσβησε και το προβολάκι που ήταν αναμμένο!

Ηταν, προφανώς, θέμα ανοργανωσιάς που ­ μολονότι η πρώτη μου σκέψη ήταν αρνητική ­ έδειχνε το πόσο απαραίτητο ήταν το βιβλίο· του οποίου η παρουσίαση ξεκίνησε αφού, με χίλια ζόρια, κατάφεραν να ανάψουν ξανά το ένα και μοναδικό φωτάκι, που έφεγγε υποβλητικά τη συγγραφέα, τον κ. Γιάγκο Ανδρεάδη και τους δύο βασικούς παρουσιαστές του βιβλίου, τους κκ. Γ. Καλλίνικο και Π. Καρκατσούλη.

Φαίνεται ότι η όλη ατμόσφαιρα που υπήρξε έδρασε καταλυτικά και έτσι κατάφερα ­ είχα διαβάσει προσεκτικά το βιβλίο μία φορά ­ να αρχίσω να το κατανοώ. Πολύ περισσότερο που άρχισα να κάνω συνειρμούς και με όσα ο ίδιος γνώριζα και πίστευα. Ότι, π.χ., η ανάγκη για τη «συνολική αντιμετώπιση» των προβλημάτων του περιβάλλοντος και η εμφάνιση της οικολογικής κρίσης αποδίδονται στην πλήρη επικράτηση της καρτεσιανής λογικής των «εξειδικεύσεων». Κάτι που φαίνεται να επηρέασε και την «οργανωμένη δράση», το θέμα ­ με άλλα λόγια ­ που πραγματεύεται το βιβλίο της Τσιβάκου. Πέρα βεβαίως από την καρτεσιανή λογική των συνεχών εξειδικεύσεων, η Τσιβάκου αποδίδει την υποτίμηση που υπήρξε στην έννοια της δράσης στη λεγόμενη «δυτική σκέψη» καθώς και στο γεγονός ότι η μαρξιστική «άποψη» περίπου ταύτισε την οργανωμένη δράση με την παραγωγή των αγαθών.

Όπως γίνεται συνήθως, η αντίληψη για τη δράση που επικρατούσε (και επικρατεί;) στη χώρα μας προέρχεται από μια τελείως ανεπεξέργαστη εισαγωγή των θεωριών που ισχύουν στα ισχυρά δυτικά κέντρα δημιουργίας γνώσης. Χωρίς ­ δυστυχώς ­ την αναγκαία επεξεργασία τους από τις συνθήκες που καθορίζουν τη δομή, τη λειτουργία και τις ιδιομορφίες της ελληνικής κοινωνίας. Στόχος της Τσιβάκου είναι η «διάβρωση» ­ σε πρώτη φάση ­ του «θεωρητικού μονοπωλίου των εισαγωγών» με τη δημιουργία «τοπικής» γνώσης που να αφορά τις «τοπικές» συνθήκες.

Φαίνεται πιθανώς ως λογική αντινομία ο εστιασμός της ενασχόλησης με τη θεωρία της δράσης όταν η θεώρησή της επί της ουσίας σημαίνει «εφαρμογή». Αλλά ­ στο ίδιο μήκος κύματος του «καρτεσιανού» παραλογισμού ­ οι ίδιοι δεν αναφερόμαστε μονίμως και αδιαλείπτως στην επιστήμη της οικονομίας χαρακτηρίζοντάς την «θεωρητική»; Πώς κάνουμε κάτι τέτοιο όταν η ίδια καθορίζει ­ στην πράξη! ­ τα πάντα; Πόσο «θεωρητική» δράση είναι τα μπλόκα των αγροτών, που ως κίνητρο έχουν εκφάνσεις της οικονομικής «θεωρίας», στους οδηγούς της Εθνικής οδού που μένουν «αμανάτι» για ώρες μέσα στο αυτοκίνητό τους;

Αντιλαμβάνομαι ότι γράφοντας τα παραπάνω ίσως θεωρηθώ άσχετος ή ιερόσυλος από κάποιους «επιστήμονες» του χώρου, οι οποίοι, ενώ αναφέρονται σε θέματα οργάνωσης και δράσης, αδυνατούν να αντιληφθούν ότι «κάθε παρατήρηση είναι συμβάν το οποίο εγγράφεται στη συνείδηση ως βίωμα, ώσπου να επικαλυφθεί από μια άλλη παρατήρηση, που γεννά τη δική της εγγραφή στη συνείδηση ή στο δικό της βίωμα».

Αλλά μια και αναφερθήκαμε στην έννοια της συνείδησης, ας μου επιτραπεί να αντιγράψω ακόμη ένα απόσπασμα από το βιβλίο της Τσιβάκου το οποίο ίσως ερμηνεύει τις αντινομίες στις οποίες αναφέρθηκα προηγουμένως: «Το σύγχρονο άτομο είναι εγκλωβισμένο σε πολυάριθμους βρόχους που έχει κατασκευάσει το ίδιο στην προσπάθειά του να ελέγξει την πολυπλοκότητα της επικοινωνίας και της δράσης. Βρόχοι αποτελούμενοι από τυπικότητες και ρυθμίσεις οι οποίες με τη σειρά τους ανατροφοδοτούν την αυτοποιητική ικανότητα των κοινωνικών συστημάτων εντός των οποίων τελείται η δράση».

Φαντάζομαι ότι οι εξ ημών «θετικοί» επιστήμονες θα δυσκολεύονται ­ το έπαθα κι εγώ ­ να κατανοήσουν πλήρως τη λογική των γραφομένων. Κάτι αναμενόμενο από τη στιγμή που το βιβλίο απευθύνεται κυρίως σε «κοινωνικούς» επιστήμονες. Οι οποίοι, βεβαίως, ας μου συγχωρεθεί η άποψη, σπάνια εμπλέκονται επί της «ουσίας» σε θέματα οργάνωσης. Στο σημείο λοιπόν αυτό πρέπει να τονίσω το γεγονός ότι η προσέγγιση της Τσιβάκου προσπαθεί να ξεπεράσει τα προβλήματα που δημιούργησε η καρτεσιανή λογική με τη «διαμερισματοποίηση» στην οποία οδήγησε τη γνώση. Έχει η ίδια αντιληφθεί ότι «στη βαθύτερη, ενδογενή σημασία του το οργανώνειν δεν είναι παρά η απόπειρα της ανθρώπινης σκέψης να συλλάβει την ολότητα του κόσμου».

Τούτο σημαίνει ότι η εντρύφηση που απαιτεί αυτό το βιβλίο από τον αναγνώστη του λειτουργεί με τρόπο αποκαλυπτικό. Φαντάζομαι ότι για μεν τους «κοινωνικούς επιστήμονες» θα είναι ένα ευχάριστο θεωρητικό βιβλίο που δημιουργεί αρκετούς προβληματισμούς. Από την άλλη, όμως, στους «θετικιστές», οι οποίοι σίγουρα θα δυσκολευτούν, θα λύσει πολλά προβλήματα. Αλλωστε εδώ που τα λέμε και μολονότι θα χρησιμοποιήσω την απορριπτέα, κατά τη γνώμη μου, «καρτεσιανή» διάκριση των επιστημών, θα έλεγα ότι συνήθως η ροή των πραγμάτων ξεκινάει από τα προβλήματα που δημιουργούν οι θεωρητικοί. Τα οποία με τη σειρά τους λύνουν οι των εφαρμογών ή, αλλιώς, όσοι υπηρετούν τις λεγόμενες «θετικές» επιστήμες. Στους οποίους πρέπει να προσθέσουμε και τους ανθρώπους της δράσης. Οι οποίοι εξασφαλίζουν στους «θεωρητικούς» τους πόρους για να μπορούν να τους κάνουν αφ' υψηλού κριτική.

Τελειώνοντας θα έλεγα ότι είναι ένα βιβλίο για τη θεωρία που έγραψε ένα άτομο που γνωρίζει ­ ήταν για δεκαετίες διοικητικό στέλεχος σε επιχειρήσεις ­ από πράξη. Ένας συνδυασμός που έδρασε ουσιαστικά στην αξία του βιβλίου, του οποίου τη μελέτη (και όχι την ανάγνωση!) συνιστώ για τον εμπλουτισμό των γνώσεων των «θεωρητικών» σε ό,τι αφορά την πράξη και την «πρακτική» σε σχέση με τη θεωρία της δράσης και της οργάνωσης.



Ν. Σ. Μάργαρης

ΤΟ ΒΗΜΑ, 15-03-1998