Πόλεμος και ειρήνη

H εμπέδωση ενός ενιαίου κοινωνικοοικονομικού συστήματος σε πλανητική κλίμακα υπό την ηγεμονία μιας μοναδικής δύναμης οδήγησε σε ανεξέλεγκτα φαινόμενα αταξίας και κανονιστικής ανομίας. Aν ο ευρωπαϊκός 20ός αιώνας χαρακτηρίστηκε ως ο αιώνας των "εμφύλιων" ταξικών πόλεων, ο 21ος αναγγέλλεται ήδη ως ο αιώνας των ηγεμονικών πολεμικών καταστολών. H σημασία των εξελίξεων αυτών απειλεί να είναι ανάλογη με εκείνες που είχαν οδηγήσει στην αποκρυστάλλωση των αστικοφιλελεύθερων συστημάτων. Όλα συμβαίνουν ως εάν μετακινούνταν ολόκληρο το σώμα των θεμελιωδών πολιτειακών νοημάτων της έννομης επικράτειας, της κυριαρχίας και του δημόσιου δικαίου, καθώς και των "κλιμάκων" στις οποίες νοούνταν και οργανώνονταν οι οργανωμένες κοινωνίες, το πολιτικό φαινόμενο και οι διακρατικές σχέσεις. Στους κόλπους της "νέας τάξης πραγμάτων", οι αυτονόητες, μέχρι σήμερα, μορφές του έθνους, του λαού, του ανεξάρτητου και ουδέτερου Kράτους Δικαίου, αλλά και της δημοκρατίας, υπόκεινται σε ραγδαία διάβρωση. Kαι ταυτόχρονα, οι έννοιες του δημόσιου συμφέροντος και της γενικής βούλησης αποδυναμώνονται. Mέσα στον κυκεώνα αυτών των κοσμοϊστορικών μεταλλαγών, οι ηγεμονικοί πόλεμοι δεν είναι παρά ένα από τα πολλαπλά συμπτώματα ενός ευρύτερου μετασχηματισμού ο οποίος αγγίζει ολόκληρο το σύστημα των σημασιολογικών και θεσμικών συντεταγμένων που προσέδιδαν σταθερό νόημα στον κόσμο που γνωρίζαμε. Oι νέοι πόλεμοι και οι νέες μορφές ειρήνης, που δεν είναι κατά κυριολεξία ούτε πόλεμοι ούτε ειρήνη, είναι παραδειγματικές παρενέργειες μιας ευρύτερης ανατροπής.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το βιβλίο του Κωνσταντίνου Τσουκαλά είναι η πιο εμπεριστατωμένη και συντριπτική ανατροπή του ιδεολογήματος του «τέλους της Ιστορίας», αλλά και του ομώνυμου βιβλίου του Φουκουγιάμα, ανατέμνοντας τους «ηγεμονικούς πολέμους», το κορυφαίο, πιο περίπλοκο, αλλά και πιο αποκρουστικό στοιχείο της σύγχρονης εποχής, η οποία χαρακτηρίζεται από την παντοκρατορία της μοναδικής δύναμης και την πανθομολογούμενη αναγνώρισή της.

Ο Κ. Τσουκαλάς τονίζει ότι η γενιά του γαλουχήθηκε με βεβαιότητες, χωρίς να προβληματίζεται για την ερμηνεία του ρου της Ιστορίας. Σήμερα, όμως, παρά την παροδική ψευδαίσθηση ότι η νέα τάξη πραγμάτων θα μπορούσε να εγγυηθεί ένα κοινωνικό πρότυπο δίχως συγκρούσεις, μία μόνιμη pax liberalis, βιώνουμε μια απροκάλυπτα αυταρχική επιβολή μιας αδίστακτης ηγεμονικής βούλησης, με μια πρωτοφανή έκλυση πολεμικής βίας.

Ο Κ. Τσουκαλάς επιχειρεί να αποκωδικοποιήσει τις κοσμοϊστορικές εξελίξεις και τους μετασχηματισμούς που αγγίζουν ολόκληρο το σύστημα των νοηματικών και εννοιολογικών συντεταγμένων του κόσμου. Η συμβολή του βιβλίου του είναι καθοριστική για την ουσιαστική γνώση που προσφέρει σε όσους είναι «στοιχειωμένοι» συνεχώς από τους πολέμους και απορροφημένοι από τη συναρπαστική, ακόμη και με τη φρίκη της, καθημερινότητα, δεν «σκάβουν» για να αντιληφθούν το βάθος των πραγμάτων, κινδυνεύοντας να γίνουν «παντογνώστες ηλίθιοι», είδος που ευδοκιμεί στη νεοελληνική τηλεοπτική, και όχι μόνο, πραγματικότητα.

Η συμβολή του είναι πολλαπλή, γιατί τολμάει να βγει από τις περιχαρακωμένες σφαίρες των διαφόρων γνωσιακών κλάδων και επιχειρεί μια διαλεκτική-συνθετική προσέγγιση στο ζήτημα, κινούμενος με θαυμαστή άνεση ανάμεσα σε όλους τους τομείς, διανθίζοντας τον πυκνό λόγο του με αναφορές σε ποιητές ή ζωγράφους, αρνούμενος τη στάση της αποστασιοποιημένης νηφαλιότητας, με λόγο έντονα κριτικό και σκέψη επίμονα αποδομητική, απέναντι σε κάθε βεβαιότητα.

Θα επιχειρήσω απλώς ορισμένες διεθνοπολιτικές επισημάνσεις. Οι νέοι πόλεμοι που διεξάγονται υπό την αιγίδα των ΗΠΑ εμφανίζονται ως παρεμβάσεις υπέρ ενός κατ' επίφασιν οικουμενικού λόγου και ενός καθολικά, υποτίθεται, ισχύοντος συστήματος αξιών, όλοι διεξάγονται μονομερώς και όλοι τείνουν να εκλογικεύονται κάτω από το μανδύα αναγκαίων «ειρηνευτικών» ή «ανθρωπιστικών» επιχειρήσεων, στο όνομα μιας υποτιθέμενης νέας πλανητικής τάξης.

Ο Κ. Τσουκαλάς τους ονομάζει «ηγεμονικούς», γιατί επικαλούνται τις αρχές της νέας τάξης πραγμάτων, η οποία συγκροτείται κάτω από την παγκόσμια ηγεμονία μιας μόνο δύναμης που διεκδικεί το δικαίωμα να δρα για λογαριασμό των συμφερόντων μιας θεσμικά ανύπαρκτης, αλλά ολοκληρωτικά προσδιοριζόμενης οικουμένης, είναι δηλαδή ένας μοναδικός αυτόκλητος «παν-τοποτηρητής».

Αυτό το φαινόμενο συνδέεται με την ανατροπή της σχετικής ισορροπίας δυνάμεων που επικρατούσε διεθνώς μέχρι το 1989. Η απόλυτη και συνολική υπεροχή της μοναδικής υπερδύναμης έχει ως αποτέλεσμα μια μονομερή αν-ισορροπία, μια κατάσταση όπου μια δύναμη είναι σε θέση να προγραμματίζει την εξουσιαστική της δράση μονομερώς.

Οι νέοι πόλεμοι αποβλέπουν στη συντήρηση μιας ηγεμονικής πρωτοκαθεδρίας, η οποία αναπαράγεται μέσω της συντήρησης της ανισορροπίας, δηλαδή ανεξάρτητα από οποιεσδήποτε γεωπολιτικές σκοπιμότητες. Επειδή όμως η ηγεμονική δύναμη οφείλει να συντηρήσει το φαντασιακό της αήττητο, δεν εμπλέκεται παρά μόνο σε πολεμικές ενέργειες που είναι αδύνατο να της επιφυλάξουν πραγματικές εκπλήξεις. Προχωρά σε πολεμικές επιχειρήσεις μόνο αν διαθέτει εκ των προτέρων τον πλήρη έλεγχο της σύγκρουσης και η επιλογή ανώδυνων πολεμικών αναμετρήσεων είναι αναγκαία για τη συμβολική διατράνωση του ακαταμάχητου.

Ολοι οι πρόσφατοι πόλεμοι εξαπολύθηκαν εναντίον μικρών περιφερειακών κρατών, κάτι που επιβεβαιώνει τον παραδειγματικό ηγεμονικό ρόλο της μοναδικής δύναμης. Οι περιπτώσεις του Ιράκ, του Ιράν ή της Βόρειας Κορέας δείχνουν την πρακτική εφαρμογή αυτών των συμπερασμάτων. Το Ιράκ δεν είχε όπλα μαζικής καταστροφής, αλλά προσφερόταν ιδανικά για να επιβεβαιωθεί η ηγεμονία των ΗΠΑ, ενώ το Ιράν δεν πρέπει να αποκτήσει πυρηνικές δυνατότητες, γιατί τότε θα μπει ένας ακόμη ανταγωνιστής των ηγεμονικών συμφερόντων στη μικρή λέσχη των μεγάλων και θα απειλήσει την ανισορροπία.

Οι ηγεμονικοί πόλεμοι δεν επιδιώκουν εδαφικές ανακατατάξεις, αφού η κηδεμόνευση των ηττημένων γίνεται έμμεσα και οι χώρες που επανέρχονται στο «σωστό δρόμο» τείνουν αυτομάτως να μετατρέπονται σε άβουλα προτεκτοράτα της παγκόσμιας αγοράς. Σε βαθιά διαιρεμένες κοινωνίες, όμως, όπου οι εσωτερικές εθνικο-θρησκευτικές ή άλλες αντιθέσεις διατηρούνταν σε ύφεση λόγω του χαρακτήρα του καθεστώτος, οι φωτιές που ανάβουν οι μαθητευόμενοι μάγοι, όπως οι νεοσυντηρητικοί του Μπους, δεν σβήνουν με παιδαριώδη συνταγματικά κείμενα ή κυβερνητικά σχήματα προθύμων, όπως π.χ. στο Ιράκ.

Οι νέοι ηγεμονικοί πόλεμοι θέτουν και το πρωτοφανές για τις κοινωνίες μας ζήτημα της ενδεχόμενης συλλογικής ενοχής, άρα και της ηθικής ευθύνης ακόμα και λαών. Εδώ, το μυαλό μας μπορεί να πηγαίνει μόνο στη Σερβία, το Κόσοβο, το Ιράκ ή το Αφγανιστάν, αλλά θέλω να σημειώσω ότι σε αυτή την οιονεί συλλογική ενοχοποίηση λαών συγκλίνουν, κατά τρόπο τραγικό, σχεδόν με την ίδια συλλογιστική, οι απολογητές της μοναδικής υπερδύναμης και ορισμένοι κήρυκες του τυφλού θρησκευτικού ολοκληρωτισμού, στη Μέση Ανατολή, είτε αλλού.

Η νέα φιλελεύθερη ουτοπία για τη διεθνή πολιτική, η φαντασίωση δηλαδή ότι θα επικρατούσε μια διεθνής ειρήνη -καπιταλιστική, αλλά φιλελεύθερη- μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, χρειάζεται ένα αποτελεσματικό σύστημα επιβολής της μη βίας, άρα τη συνεχή ενεργό παρέμβαση μιας ανώτερης εξουσίας, που θα εγγυάται την οικουμενική ειρήνη.

Η ιστορική πρωτοτυπία της σημερινής φάσης, λέει ο Κ. Τσουκαλάς, είναι ότι τη στιγμή που πολλαπλασιάζονται τα αιτήματα για τη θέσπιση νέων μορφών ισοπολιτειακής νόμιμης βίας σε πλανητική κλίμακα, συντρέχουν ταυτοχρόνως οι ιστορικές προϋποθέσεις ενός πραγματικού, αλλά όχι ακόμα νόμιμου μονοπωλίου διακρατικής βίας, που ασκείται ήδη de facto από την ηγεμονική δύναμη.

Εδώ τίθεται το κρίσιμο ερώτημα για την παράλληλη άσκηση μιας εξίσου μη νόμιμης βίας, σε μικρότερη διεθνή κλίμακα από δυνάμεις που φιλοδοξούν να αναδειχθούν στο επίπεδο της υπερδύναμης -σήμερα η Ρωσία, αύριο η Κίνα. Πόσο υπονομεύει κάτι τέτοιο την αναμφισβήτητη ηγεμονία της υπερδύναμης; Οι μικροί δρώντες, λέει ο Κ. Τσουκαλάς, μπορεί να αφήνονται ελεύθεροι να πολεμούν και να αλλοιώνουν τις περιφερειακές μικρο-ισορροπίες, όταν κάτι τέτοιο δεν προσκρούει στα συμφέροντα της ηγεμονίας. Οι μεγάλοι, όμως;

Ετσι οδηγούμαστε στο καίριο ζήτημα της αναπαραγωγής ή ανατροπής της ηγεμονίας. Ο συγγραφέας λέει ότι κι αν ακόμα η αμερικανική υπεροπλία δεν αμφισβητείται προς το παρόν από κανέναν, τίποτε δεν εγγυάται ότι το ηγεμονικό σύστημα θα αναπαράγεται επ' αόριστον. Μια ηγεμονία που δεν θα είναι μακροπρόθεσμα σε θέση να κυριαρχεί σε όλα τα επίπεδα, απειλείται από το ενδεχόμενο μιας επώδυνης αναντιστοιχίας ανάμεσα στη λειτουργία των διαφόρων μηχανισμών που εξασφαλίζουν την αναπαραγωγή της ισχύος της. Σε οποιοδήποτε από αυτά τα επίπεδα αν εμφανιστεί κρίση, μπορεί να συμπαρασύρει ολόκληρο το σύστημα, ακόμα και στην κατάρρευση.

Επειδή είμαι από εκείνους που ποτέ δεν έπαψαν να αναρωτιούνται πώς θα αντισταθμιστεί αυτή η ηγεμονία, πιστεύοντας ίσως στη διεθνιστική ουτοπία με την οποία η όποια σύγκρουση αξιών θα μπορούσε να επιλύεται διαλεκτικά, συμπεραίνω από την ανάλυση του Κ.Τσουκαλά ότι το ζήτημα του δυνητικού παράγοντα αμφισβήτησης ή ανατροπής παραμένει ανοιχτό. Στη μεταβατική περίοδο που διανύουμε, η αμερικανική ηγεμονία μπορεί να κατασκευάζει τους εχθρούς που θέλει να συντρίψει, αλλά μπορεί κάποιοι να προετοιμάζονται για τη μεγάλη αμφισβήτησή της ή κάποιοι άλλοι να προκύψουν από τις νέες συνθήκες.

Ο νέος εχθρός δεν προσδιορίζεται πια ως ο «κομμουνιστικός ολοκληρωτισμός», αλλά θεωρώ ότι μετά την 11η Σεπτεμβρίου όλο και περισσότερο θα είναι η «ισλαμιστική τρομοκρατία» και με την τάση να αυξάνει το ειδικό βάρος που δίδεται στο πρώτο συνθετικό της. Ισως γιατί το Ισλάμ εισβάλλει μόλις τώρα στην κεντρική σκηνή της σύγχρονης εποχής, με τη ζωτικότητα του νεοπροσήλυτου, έναντι των πολύ πιο ώριμων δυνητικών ανταγωνιστών της υπερδύναμης, δηλαδή Ευρώπης, Ρωσίας ή Κίνας.

Ο Κ. Τσουκαλάς δεν προσδιορίζει τα χρονικά όρια της μεταβατικής περιόδου την οποία διανύουμε, ούτε προδικάζει την έκβασή της. Πιστεύει ότι εφόσον το πραγματικό μονοπώλιο της ηγεμονικής βίας δεν έχει γίνει καθολικά αποδεκτή οικουμενική έννομη μορφή, τα περιθώρια χάραξης εθνικής πολιτικής είναι μεγάλα. Διαβλέπει ένα αναδυόμενο σύστημα εξουσιών που δεν έχει συστηματοποιήσει τις μορφές παγίωσής του. Θεωρεί όλα τα ενδεχόμενα ανοιχτά: ένα νέο σύστημα διεθνών ισορροπιών, μια κανονιστικά άρτια μορφή υπερεθνικών θεσμών -με ριζική αλλαγή των Ηνωμένων Εθνών-, μια παγίωση της αμερικανικής αυταρχικής ηγεμονίας ή ανομικές εκρήξεις, με άδηλες συνέπειες.

Οταν μετέφραζα το «Μετά την αυτοκρατορία», του Εμανουέλ Τοντ, είχα εντυπωσιαστεί από την πεποίθησή του ότι αμερικανική αυτοκρατορία δεν θα υπάρξει, ότι ο κόσμος είναι αρκετά μεγάλος, ποικίλος και δυναμικός για να δεχθεί την κυριαρχία μιας μόνο δύναμης και ότι οι ΗΠΑ θα χάσουν την τελευταία παρτίδα στο παιχνίδι για την παγκόσμια κυριαρχία, καθώς θα ξαναγίνουν απλώς μια μεγάλη δύναμη, ανάμεσα σε άλλες.

Ο Κ. Τσουκαλάς πηγαίνει πολύ βαθύτερα, είναι περισσότερο ισορροπημένος. Μας έδωσε ένα πανοπτικό εργαλείο για να προσεγγίσουμε το κορυφαίο ζήτημα των ηγεμονικών πολέμων στην εποχή μας. Με αλλεπάλληλες κυκλωτικές κινήσεις και ολομέτωπες επιθέσεις, πολιόρκησε και εκπόρθησε την ουσία του ζητήματος. Με έναν καταιγιστικό γλωσσοπλαστικό λόγο, παρασύρει τον αναγνώστη στην εξιχνίαση του σύγχρονου κόσμου.

Κλείνοντας, λέει ότι είναι λιγότερο αισιόδοξος για τα εγκόσμια, τουλάχιστον για τα αμέσως επερχόμενα. Στην εισαγωγή του γράφει ότι, ως νεότεροι βέβαια, οι λίγες προσαρμογές που αποτολμούσαμε ήταν στρατηγικές. Ως Αλεξανδρινός, θα επικαλεστώ κι εγώ τον Καβάφη για να πω ότι με τις «στοχαστικές» προσαρμογές του, σήμερα πια, ο Κ. Τσουκαλάς ανοίγει νέους δρόμους στη σκέψη και προσφέρει πολύτιμα εφόδια σε όσους στηρίζουν τη δράση τους στη βαθιά γνώση και όχι σε δοξασίες και δόγματα.




ΝΙΚΟΛΑΣ ΒΟΥΛΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/08/2006