Οικονομική ιστορία της Ελλάδας

[...] σε ένα προπαρασκευαστικό στάδιο εξετάζονται διάφορα εισαγωγικά ζητήματα, όπως είναι η σημασία της οικονομικής ιστορίας και η φύση του οικονομικού προβλήματος, η νέα οικονομική ιστορία, η μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών, υποδείγματα οικονομικής ανάπτυξης-στασιμότητας κ.ά. Στη συνέχεια ερευνούνται καθαυτό ζητήματα οικονομικής ιστορίας της Ελλάδας, όπως π.χ. ο κοινωνικός χαρακτήρας της Επανάστασης του 1821, η ανάδυση του νέου ελληνικού κράτους και οι οικονομικές πολιτικές που εφαρμόστηκαν, το αγροτικό ζήτημα, η οικονομική άνθηση και η παρατεταμένη οικονομική κρίση του ύστερου δέκατου ένατου αιώνα με τις επιπτώσεις της στην ελληνική οικονομία, οι απαρχές της εκβιομηχάνισης και ο ρόλος του εφοπλιστικού κεφαλαίου, η εξέλιξη του νομισματικού συστήματος και οι θεσμικές μεταβολές, η ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας στις αρχές του εικοστού αιώνα και η κρίση του 1930 και οι εναλλακτικές θεωρίες για την ερμηνείας της, καθώς και η κριτική αποτίμηση αυτών των θεωριών υπό το φως των δεδομένων της ελληνικής οικονομίας και της διεθνούς εμπειρίας. Με την ίδια οπτική εξετάζεται η μεταπολεμική «χρυσή εποχή της συσσώρευσης», η οποία διαρκεί μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960 ή τις αρχές του 1970 και τη διαδέχεται η περίοδος στασιμότητας, για να ακολουθήσει το κύμα οικονομικής ανάπτυξης στα τέλη της δεκαετίας του 1980.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οποιοσδήποτε τόπος κατοικείται από ανθρώπους, είτε πρόκειται για χωριό είτε πρόκειται για πόλη είτε πρόκειται για χώρα είτε και για ήπειρο ακόμη, δεν μπορεί να ξεφύγει από τους περιορισμούς του αποκαλούμενου «οικονομικού προβλήματος». Δεν μπορεί να ξεφύγει, δηλαδή, από τα πιο περιοριστικά δεσμά που έχουν επιβληθεί ποτέ και τα οποία δεν αποτελούν τίποτε άλλο από τη διαπίστωση ότι οι ανάγκες ξεπερνούν πάντοτε τους διαθέσιμους πόρους. Με άλλα λόγια, αν μια κοινότητα έχει να μοιραστεί χίλιους τόνους αγαθά, πάντα θα υπάρχει ανάγκη για άλλους τόσους. Και όταν αυτοί βρεθούν, άλλους τόσους ακόμη θα χρειάζεται... Αυτός είναι και ο βασικός λόγος για την εξέλιξη των ανθρώπων. Η διαρκής έλλειψη απεριόριστων πόρων, ήτοι η διαρκής πενία, αναγκάζει τον άνθρωπο να προχωρήσει σε καινοτομίες που θα μπορέσουν να αυξήσουν τον διαθέσιμο πλούτο.

Ο κινητήρας της Ιστορίας είναι λοιπόν η ανάγκη, κάτι που από τα αρχαία ακόμη χρόνια είναι γνωστό και κάτι που ο Μαρξ κυρίως επανέφερε στο προσκήνιο της οικονομικής σκέψης. Η ιστορία ενός τόπου (όπως άλλωστε είναι και η Ελλάδα) δεν θα μπορούσε παρά να είναι η προσπάθεια του λαού που βρέθηκε σε αυτόν να αντιμετωπίσει με τον καλύτερο ανάλογα με τις δυνατότητές του τρόπο την ανάγκη να εκπληρώσει τις επιθυμίες του. Σε όσους πουν ότι μια τέτοια προσέγγιση απέχει πολύ από τη ρομαντική θεώρηση της Ιστορίας, με λύπη θα πρέπει να τους απαντήσουμε ότι ο ρομαντισμός απέχει, δυστυχώς, πολύ από τη δαρβινική πραγματικότητα.

Το βιβλίο που παρουσιάζουμε κεντρίζει την προσοχή του αναγνώστη από τις πρώτες κιόλας σελίδες. Ο συγγραφέας, καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο της Μακεδονίας, θέτοντας επί σκηνής το γενικό θεωρητικό πλαίσιο, το οποίο ανά τους αιώνες επιχείρησε να περιγράψει την ανθρώπινη οικονομική δραστηριότητα (τις θεωρίες του Σμιθ, του Μαρξ, του Κέινς, του Πόπερ κ.ά.), προσπαθεί να εντάξει σε αυτό τα ειδικά τμήματα της νεοελληνικής οικονομικής ιστορίας (ήτοι τα προβλήματα και τις ευκαιρίες που παρουσιάστηκαν, τις πολιτικές που ακολουθήθηκαν και τις θεωρίες που κατά καιρούς επικράτησαν στο οικονομικό προσκήνιο). Εχοντας ο κ. Τσουλφίδης δοκιμάσει με επιτυχία τη συνταγή της ένταξης του ειδικού στο γενικό, καταφέρνει να αφήσει τον αναγνώστη να αντλήσει από μόνος του πληθώρα χρήσιμων συμπερασμάτων. Ετσι, τουλάχιστον στα δικά μου μάτια, ο συγγραφέας επιτυγχάνει να καθιερώσει μια παραγωγική διαλεκτική διαδικασία. Ειδικότερα, τώρα, κανένας δεν θα μπορούσε να πει ότι η Ελλάδα από τη στιγμή της απελευθέρωσής της ξεκίνησε από μηδενική βάση (όπως, π.χ., ξεκίνησαν οι ΗΠΑ, οι οποίες είχαν να δαμάσουν έναν αχανή και ακυβέρνητο χώρο τον οποίο «δανείστηκαν» από τους Ινδιάνους). Αντιθέτως, η Ελλάδα έπρεπε να σεβαστεί τακτικές και πρακτικές που είχαν διαμορφωθεί κατά τα χρόνια του δικού της μεσαίωνα, τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Αυτό σήμαινε ότι υπήρχαν δικαιώματα στην περιουσία, όπως π.χ. τα τιμάρια των φεουδαρχών, τα οποία, καίτοι είχαν κατοχυρωθεί επί της διακυβερνήσεως ενός ξένου επικυρίαρχου, δεν μπορούσαν να αναιρεθούν. Το αποτέλεσμα ήταν να πρέπει η Ελλάδα να τιμήσει υποχρεώσεις που εκ των υστέρων διαπιστώθηκε ότι αποτελούσαν μια μόνιμη τροχοπέδη στη μελλοντική της επέκταση και ανάπτυξη.

Με άλλα λόγια, ενώ η Ευρώπη πέρασε μέσα από σταδιακές προσαρμογές, όπως ήταν η βιομηχανική επανάσταση και ο κοινωνικός Διαφωτισμός, σε μια πιο αστική κοινωνία, η Ελλάδα βρέθηκε ξαφνικά ελεύθερη μεν από ξένους κατακτητές, αλλά υποδουλωμένη σε πρακτικές και συμφέροντα τα οποία ο μόνος τρόπος για να αποτιναχθούν θα ήταν να αφεθούν στο έλεος του πανδαμάτορα χρόνου. Φυσικά όλοι θα παραδεχθούν ότι το χάσιμο του πολύτιμου αυτού χρόνου, στο έλεος του οποίου έπρεπε να αφεθεί ο σταδιακός εκσυγχρονισμός της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας, ευθύνεται εν πολλοίς και για την υστέρηση με την οποία η ελληνική οικονομία υιοθέτησε τα νέα εξ Εσπερίας μοντέλα διοίκησης και παραγωγής (τα νέα μοντέλα αντιμετώπισης, δηλαδή, του οικονομικού προβλήματος). Σύμφωνα με το βιβλίο, η Ελλάδα οφείλει πολλά στις προσπάθειες που έγιναν επί βασιλείας του Γεωργίου Α', και ειδικότερα επί των διαστημάτων κατά τα οποία η χώρα διακυβερνήθηκε από τον Χαρίλαο Τρικούπη, έναν χαρισματικό και διορατικό άνθρωπο και γνήσιο οπαδό της ελεύθερης αγοράς, που είχε ωστόσο την ατυχία να κυβερνήσει τη χώρα σε μια περίοδο διεθνούς οικονομικής ύφεσης (η οποία διήρκεσε πέραν της εικοσαετίας). Οι μεταρρυθμίσεις που έλαβαν όμως χώρα επί Τρικούπη και οι υποδομές που κατασκευάστηκαν, παρά την πτώχευση της Ελλάδας το 1893, έδωσαν τη δυνατότητα να στηθούν οι βάσεις ώστε η ελληνική οικονομία (και μαζί της και η γεωγραφική έκταση του ελεύθερου ελληνικού κράτους) να εισέλθει σε μια φάση διαρκούς απογείωσης από το 1900 ως το 1921. Ισως μάλιστα αυτό να είναι και το σημαντικότερο ιστορικό συμπέρασμα που συνεισφέρει το υπό εξέτασιν βιβλίο.

Το γεγονός ότι ο συγγραφέας δεν παραμένει δέσμιος των ιδεολογικών αγκυλώσεων που χαρακτηρίζουν αρκετούς συναδέλφους του τού δίνει τη δυνατότητα να παρουσιάσει αρκετά καθαρά την αλήθεια και να διερευνήσει τις οικονομικές εξελίξεις υπό το πρίσμα των περισσότερων υφισταμένων οικονομικών σχολών, κατορθώνοντας έτσι να προχωρήσει ένα βήμα παραπέρα στη μελέτη της οικονομίας του νεότερου ελληνικού κράτους. Θα ήταν παράλειψη ωστόσο να μην αναφέρουμε ότι η μεγάλη συνεισφορά αυτού του βιβλίου έγκειται στην αντικειμενική αξιολόγηση όχι μόνο των πολιτικών που ακολουθήθηκαν, αλλά και των συνθηκών που επέβαλαν την υιοθέτησή τους. Με άλλα λόγια, η σύγκρουση μεταξύ των ποικίλων τρόπων με τους οποίους σε διάφορες χρονικές φάσεις επιχειρήθηκε να αντιμετωπισθεί το πάγιο οικονομικό πρόβλημα δεν αποτελεί στο βιβλίο αυτό ευκαιρία για να επιχειρηθεί η προβολή μιας συγκεκριμένης ιδεολογίας, αλλά αποτελεί αντικείμενο ιδιαίτερα προσεκτικής επιστημονικής διερεύνησης (ένα, δυστυχώς, σπάνιο φαινόμενο σε μια εποχή όπου ακόμη πολλοί προσπαθούν να φανούν πιστοί στα ξεπερασμένα ιδεολογικά τους ερείσματα).



Νίκος Α. Κεράνης (οικονομολόγος και οικονομικός αναλυτής)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 16-03-2003






ΚΡΙΤΙΚΗ



Η «Οικονομική Ιστορία της Ελλάδας» του καθηγητή Λ. Τσουλφίδη δεν αποτελεί μόνο μια απλή καταγραφή γεγονότων ή χρονολογική παράθεση της εξέλιξης διαφόρων οικονομικών μεγεθών, αλλά προσπαθεί να επεξηγήσει τα γεγονότα με βάση θεωρητικές επεξεργασίες, που διαμορφώθηκαν κατά τον εικοστό αιώνα. Εχουμε, έτσι, στα πρώτα τέσσερα κεφάλαια του βιβλίου μια υψηλού επιπέδου παρουσίαση των θεωριών που αναπτύχθηκαν πάνω στα προβλήματα της μεθοδολογίας της ιστορικής έρευνας σε φιλοσοφικό επίπεδο. Γίνεται, έτσι, μια σύντομη αλλά πολύ καθαρή παρουσίαση του Λογικού Θετικισμού, του Κριτικού Ορθολογισμού του Πόπερ, των επιστημονικών παραδειγμάτων του Τόμας Κουν, των επιστημονικών προγραμμάτων έρευνας του Ιμρε Λάκατος και των «αναρχικών» απόψεων του Πολ Φαγιεράμπεντ. Είναι, ίσως, η πρώτη φορά που αυτές οι θεωρητικές προσεγγίσεις εκτίθενται στα ελληνικά με τέτοια διαύγεια. Ακολουθεί μια παρουσίαση των θεωριών της οικονομικής εξέλιξης και ιδιαίτερα της διαλεκτικής του Χέγκελ, του ιστορικού υλισμού και των σταδίων της οικονομικής ανάπτυξης του Γουόλτ Γουίτμαν Ροστόου. Κάτω από το γενικό τίτλο «Οψεις της οικονομικής ζωής στην περίοδο της φεουδαρχίας», όχι τόσο επιτυχή, κατά τη γνώμη μου, μια και η οθωμανική φεουδαρχία ήταν τελείως διαφορετική από τη δυτική φεουδαρχία, αναλύονται οι κοινωνικές και οικονομικές όψεις της Επανάστασης του 1821 και το αγροτικό ζήτημα.

Πριν προβεί στην ανάλυση της ελληνικής οικονομίας στο πλαίσιο της μεγάλης ύφεσης στο τέλος του 19ου αιώνα, ασχολείται με τα μακρά κύματα οικονομικής μεγέθυνσης και στασιμότητας (που αποκαλούνται και «κύκλοι Κοντράτιεφ») και κάνει μια κριτική παρουσίαση των τριών θεωριών για την ερμηνεία των μακρών αυτών κύκλων: της σουμπετεριανής, αυτής των κοινωνικών δομών της ανάπτυξης και της μαρξικής. Γίνεται στη συνέχεια μια επισκόπηση των χρηματοπιστωτικών εξελίξεων στην Ελλάδα, με ιδιαίτερη αναφορά στις νομισματικές εξελίξεις στο Μεσοπόλεμο, στη δημιουργία της Τράπεζας της Ελλάδας και την πολιτική της σκληρής δραχμής, όπου αναφέρεται και ο Κυρ. Βαρβαρέσος. Πριν παρουσιάσει ο συγγραφέας τις συνέπειες της κρίσης του 1930 στην ελληνική οικονομία, παρουσιάζει σύντομα, αλλά με ενάργεια, τις τρεις θεωρητικές προσεγγίσεις για τις κρίσεις: τη μονεταριστική, την κεϊνσιανή και τη μαρξιστική. Παρουσιάζονται οι ερμηνείες των Ελλήνων οικονομολόγων για τις συνέπειες της κρίσης στην ελληνική οικονομία κι ένα σχεδίασμα ερμηνείας του ίδιου του συγγραφέα. Ακολουθεί μια σύντομη πολιτική και οικονομική επισκόπηση της μεταπολεμικής Ελλάδας, με παράθεση των μεγεθών, που δείχνουν τις επιδόσεις και τις δομικές αλλαγές στην ελληνική οικονομία. Το βιβλίο τελειώνει με μερικές παρατηρήσεις για την Ελλάδα στη διάρκεια του Τέταρτου μακρού κύματος (τέταρτου «κύκλου Κοντράτιεφ»).

Την παιδαγωγική αξία του βιβλίου επαυξάνει η παράθεση στο τέλος κάθε κεφαλαίου μερικών ερωτήσεων προς σκέψη και συζήτηση και ορισμένων σημειώσεων «για περαιτέρω μελέτη», η παράθεση ενός καταλόγου με τις σημαντικές ημερομηνίες της ελληνικής οικονομίας και μιας εκτεταμένης βιβλιογραφίας στο τέλος του εξαίρετου και υποδειγματικού αυτού βιβλίου.



ΣΠΗΛΙΟΣ ΠΑΠΑΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/05/2003