Έρασμος

Στον πνευματικό κόσμο χωρούν όλες οι αντιθέσεις: αυτό το οποίο στον πραγματικό κόσμο δεν επικρατεί ποτέ παραμένει ενεργό στον κόσμο των ιδεών, και ακριβώς τα ανεκπλήρωτα ιδεώδη αναδεικνύονται σε δυνάμεις ανυπέρβλητες. Μια ιδέα που δεν αποκτά ενεργό ρόλο στο ιστορικό γίγνεσθαι δεν σημαίνει ότι έχει νικηθεί ή αποδειχθεί εσφαλμένη· μια αναγκαιότητα, όσο κι αν ματαιωθεί η εκπλήρωσή της, δεν σημαίνει ότι καθίσταται λιγότερο αναγκαία· αντίθετα, μόνο τα ιδανικά τα οποία δεν υπέστησαν τη φθορά της έκθεσής τους στον στίβο της πραγματικότητας εξακολουθούν να λειτουργούν για κάθε νέα γενιά ως προωθητικό στοιχείο ηθικής ανάτασης. Μόνον αυτά, τα ανεκπλήρωτα, γνωρίζουν την αιώνια επάνοδο. Γι’ αυτό στο πνευματικό πεδίο δεν αποτελεί απαξίωση το γεγονός ότι το ανθρωπιστικό, το εράσμειο ιδανικό, αυτή η πρώτη ορατή απόπειρα ευρωπαϊκής συνεννόησης δεν κατάφερε ποτέ να επικρατήσει και να ασκήσει την παραμικρή πολιτική επίδραση: η φύση της άρνησης ένταξης σε κάποια παράταξη δεν της επιτρέπει να μετατραπεί η ίδια σε παράταξη, να επιδιώξει εξουσία.