Σκακιστική νουβέλα

Η «Σκακιστική νουβέλα», το τελευταίο αριστούργημα του Στέφαν Τσβάιχ, δημοσιεύτηκε το 1943 στη Στοκχόλμη. Μεταθανάτια έκδοση, αφού ο συγγραφέας αυτοκτόνησε τον προηγούμενο χρόνο μαζί με τη δεύτερη γυναίκα του στη Βραζιλία, τον τόπο όπου πήγε το 1940 αυτοεξόριστος. Θεωρούσε την καταστροφή της Ευρώπης στη δεκαετία του '40 ως την καταβαράθρωση όλου του έργου. Η «Σκακιστική νουβέλα» αποτελεί μια μόλις καλυμμένη εξομολόγηση.

Στο πλοίο, με δρομολόγιο από τη Νέα Υόρκη στο Ρίο και το Μπουένος Αϊρες, όπου αρκετοί Ευρωπαίοι επιβάτες, φεύγοντας μακριά από τη βία και τη σύγχυση του ναζισμού, αναζητούν καταφύγιο στην Αργεντινή και την Βραζιλία ως τόπο εξορίας και ελπίδας, ο δρ. Μπ. αντιμετωπίζει σε μια παρτίδα σκακιού τον Μίρκο Τσέντοβιτς, τον σκοτεινό παγκόσμιο πρωταθλητή.

Ο συγγραφέας αναπτύσσει με μεγαλειώδη τρόπο το θέμα του πνευματικού εγκλεισμού που δεν μπορεί να βρει διέξοδο παρά στην τρέλα. Ο δρ. Μπ., πριν ταξιδέψει, υπέστη από τους ναζί μια ιδιαίτερη φυλάκιση σ' ένα εντελώς άδειο δωμάτιο ξενοδοχείου, χωρίς τίποτα να μπορεί ν' απασχολήσει ή να διασκεδάσει το μυαλό του, μέχρι που ανακάλυψε ένα εγχειρίδιο με παρτίδες σκακιού που άρχισε ν' αποστηθίζει και να ξαναπαίζει από μνήμης. Έχοντας εξαντλήσει τις πηγές του βιβλίου, τον μυαλό του τον οδήγησε σε παρτίδες με αντίπαλο τον εαυτό του κι έτσι άρχισε να υποβάλλεται σε μια σχιζοφρενική διάλυση που επρόκειτο να αποβεί μοιραία.

Στο αφήγημα απεικονίζεται η πάλη του πνεύματος και της φαντασίας -χαρακτηριστικά του παλαιού κόσμου- ενάντια στον εσωτερικό δαίμονα και στην αδιάβλητη και πεισματική λογική της σύγχρονης βαρβαρότητας.

Αν και το σκάκι μπορεί να μην είναι, με την αυστηρή έννοια, μια τέχνη, πολλοί συγγραφείς και καλλιτέχνες ανταποκρίθηκαν στην αυστηρότητα του σκακιού.

Το Μέσα από τον καθρέφτη του Lewis Carroll είναι το κλασικό παράδειγμα λογοτεχνικού έργου που οφείλει τη δομή του καθώς και το περιεχόμενό του στο σκάκι. Τα μυθιστορήματα του Vladimir Nabokov «Η άμυνα» και «Η αληθινή ζωή του Σεμπάστιαν Νάιτ» (Άγρα, 1989) και το «Τέλος του παιχνιδιού» του Beckett αποτελούν σύγχρονες εκδοχές αυτού του εγχειρήματος.

Φρουδιστές ψυχαναλυτές σαν τον Ernest Jones και θεωρητικοί της λογοτεχνίας σαν τον George Steiner επίσης ασχολήθηκαν σοβαρά στις μελέτες τους με το παιχνίδι.

Ο Marcel Duchamp, που με τις ανατροπές του στον χώρο της τέχνης βρίσκεται στη ρίζα όλων των πρωτοποριακών κινημάτων του 20ού αιώνα, το 1923 απέρριψε την εργασία του ζωγράφου και προσφέρθηκε στις εγκεφαλικές απολαύσεις του σκακιού κι έγινε πρωταθλητής, αντιπροσωπεύοντας τη Γαλλία σε τέσσερις Ολυμπιακούς σκακιστικούς αγώνες. Το 1962, σε μία αναδρομική του έκθεση, έπαιξε στα εγκαίνια σκάκι με μία γυμνή κοπέλα. Ο Max Ernst, ο Jean Cocteau κι ο Paul Bowles έπαιξαν στη σουρεαλιστική πειραματική σκακιστική ταινία του Hans Richter 8Χ8. Περίφημη είναι η σκηνή της ταινίας του Ingmar Bergman Η έβδομη σφραγίδα με την παρτίδα σκακιού που παίζει ο Ιππότης με τον Θάνατο.