Σύγχυση αισθημάτων

«Για τα βαθύτερα αίτια της πνευματικής μου πορείας δεν αναφέρεται λέξη στο λεύκωμα εκείνο: αυτό με έκανε να χαμογελάσω. Όλα μέσα εκεί είναι πέρα για πέρα αληθινά, μόνο τα ουσιώδη απουσιάζουν. Με περιγράφει απλώς, όμως δε ρίχνει φως μέσα μου. Διακόσια ονόματα περιλαμβάνει το διεξοδικότατο αλφαβητικό ευρετήριο - ένα όνομα όμως λείπει, εκείνο από το οποίο πήγασε όλη η δημιουργική ώθηση, το όνομα του ανθρώπου που σφράγισε τη μοίρα μου και που με ξαναγυρίζει και τώρα με ακατανίκητη επιμονή στη νιότη μου».

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Με τη φράση του τίτλου τού παρόντος σχολίου είχε χαρακτηρίσει ο Ερμαν Εσε (όπως μας πληροφορεί στο σύντομο και κατατοπιστικό επίμετρό της η επιμελήτρια Τατιάνα Λιάνη) την ψυχολογική αυτή νουβέλα του σημαντικού Αυστριακού πεζογράφου και δοκιμιογράφου Στέφαν Τσβάιχ (1881- 1942). Ενός συγγραφέα πολυδιαβασμένου στην εποχή του, κάπως λανθάνοντος σήμερα, μάλλον άδικα.

Πολλοί βιβλιόφιλοι θεωρούν το δημιουργό του εξαιρετικού, μεταξύ άλλων, μελετήματος «Ο χθεσινός κόσμος» περισσότερο άξιο θεωρητικό, στοχαστή καλύτερα, παρά αφηγηματικό συγγραφέα. Μάλιστα, εάν ήθελαν να διασκευάσουν την άποψη του Φρόιντ που υπάρχει στο μότο, τη φράση συγκεκριμένα: «Δεν του αφήνει "του αναγνώστη" πια τίποτε να μαντέψει ή να συμπληρώσει...», σχετικά με τη δραματουργική ικανότητα του Τσβάιχ, θα είχαν ίσως δίκιο. Επειδή κάποιες φορές στα έργα του ο συγγραφέας αυτός νιώθει την περιττή ανάγκη να γίνει επεξηγηματικός, να απορρίψει την αφαίρεση προς χάριν μιας πλεοναστικά ηχηρής έκφρασης.

Ομως, νουβέλες σαν την κρινόμενη με την πυκνότητά τους νομίζω ότι μπορούν να κριθούν ως κλασικές, ό,τι και αν σημαίνει, τέλος πάντων, ο αρκετά αόριστος όρος «κλασικός». Θα έλεγα, αρκετά τολμηρά, ότι μέσω κάποιων πλευρών της νουβέλας «Σύγχυση αισθημάτων», βαθύτατα λεπτοχειρουργικών, αναβιώνουν σελίδες του Σταντάλ, ενός δημιουργού στου οποίου τον κόσμο βυθίστηκε ο Τσβάιχ (αρκεί κανείς να διαβάσει για να πεισθεί το έξοχο δοκιμιακό του τρίπτυχο «Τρεις ποιητές της ζωής τους: Καζανόβα, Σταντάλ, Τολστόι»).

Οντως κάποιοι αιφνίδιοι κυματισμοί, χαμένοι πριν ακόμα σχηματισθούν στο εσωτερικό των πραγμάτων, μετατοπίσεις αδιόρατες και κρυφές, πτώσεις σε μικρά και αδιευκρίνιστα χάσματα, που προετοιμάζουν, όμως, παράλογα διαύγειες και μαζί πένθος, διάψευση ή ταπείνωση, στοιχεία από όλα αυτά τα ψυχικά, μεταβλητά τοπία που συναντάμε π.χ. στο μυθιστόρημα «Αναμνήσεις εγωτισμού» του μεγάλου Σταντάλ, θα τα βρούμε, έστω εν σπέρματι, σε κάποιες στιγμές της «Σύγχυσης αισθημάτων».

Η νουβέλα αυτή, που έχει ως υπότιτλο «Ιδιωτικές σημειώσεις του μυστικοσύμβουλου Ρ. Φ. Ντ.», με δυο λόγια παρακολουθεί την πνευματική (βαθύτερα ερωτική) σχέση ενός φοιτητή της Φιλολογίας στο μεσοπολεμικό Βερολίνο με τον ηλικιωμένο καθηγητή του στο Πανεπιστήμιο. Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση του καταξιωμένου μυστικοσυμβούλου, τον οποίο θα γνωρίσουμε μόνο μέσω του μικρού του ονόματος, Ρόλαν, μας οδηγεί αναδρομικά σε έναν μυχό της παρελθούσας ζωής τού ήρωα. Σε ένα τραυματικό, όσο και φωτεινό συμβάν των φοιτητικών του χρόνων, εγχάρακτο στα ενδότερα του αφηγητή, ανομολόγητο ενθύμημα της περιόδου εκείνης, που αναδύεται παράδοξα ηδογόνο όσο και ενοχλητικό στο γερασμένο παρόν. Πρόκειται, όπως θα μάθουμε, για μία πνευματική και πλατωνικά ερωτική συνάντηση του ήρωα με έναν ομόφυλό του, που θα του δημιουργήσει τόση ψυχική αμφιθυμία ώστε αυτή να τον αναγκάσει να την ανακαλεί συνεχώς διά βίου.

Θα μπορούσαμε να φανταστούμε την αφήγηση του ήρωα σαν τον λόγο του ψυχαναλυόμενου, μέσω του οποίου και ο ίδιος ο «ασθενής» προσπαθεί γράφοντας/ μιλώντας να καταλήξει στην αλήθεια, στη «θεραπεία» του. Οι αρχές του ήρωα ( της πραγματικότητας κατ' ουσίαν), που θα βρεθούν σε σύγκρουση με τη φροϊδική «αρχή της ηδονής», όταν ο πρώτος θα αναγκασθεί να αντιμετωπίσει την αποκάλυψη των αισθημάτων του αγαπημένου του καθηγητή και Μέντορα, κάνουν το πλαίσιο, εντός του οποίου διεξάγεται το παιχνίδι, ορατό. Ο Φρόιντ ήταν εκείνος που μίλησε πρώτος για το καθορισμένο ψυχαναλυτικό σκηνικό. Και δεν ήταν η μοναδική φορά που έργο του Τσβάιχ απασχόλησε το σοφό Βιενέζο. Μάλιστα, ως σημαντικός αφηγητής και αυτός, εκτίμησε τη μαεστρία του συμπατριώτη του στη διεκτραγώδηση της εμπειρίας του Ρόλαν. Και το γεγονός έχει ιδιαίτερη σημασία. Διότι, ως οξύνους και διεισδυτικός δημιουργός που ήταν, διαχώρισε τη λογοτεχνική από τη θετικιστική πλευρά του ζητήματος, αφήνοντας στον Τσβάιχ τον τελευταίο λόγο. Τον θαύμασε, με άλλα λόγια, για τις ψυχικές εκκρεμμότητες που δημιούργησε, για όλη εκείνη την ομιχλώδη ατμόσφαιρα που διαποτίζει τις συμπεριφορές, συσκοτίζει τα κίνητρα και αδρανοποιεί τα πιο κρυφά αντανακλαστικά των χαρακτήρων του.

Ο Τσβάιχ βάζει τον ήρωά του ανάμεσα σε δύο καταναγκαστικούς πατέρες, τον φυσικό και τον συναισθηματικό, οι οποίοι στο τέλος τον οδηγούν ουσιαστικά σε έναν ευνουχισμό (;). Ο Ρόλαν πηγαίνει στο Βερολίνο να σπουδάσει κι εκεί, παρασπονδώντας αμελεί τις μαθησιακές υποχρεώσεις του, ώσπου να αναγκασθεί από την παρουσία του πατέρα του, που έρχεται απροειδοποίητα να τον επισκεφθεί, να επιστρέψει σ' αυτές. Στο πανεπιστήμιο τον συνεπαίρνει ο οίστρος της διδασκαλίας ενός ηλικιωμένου καθηγητή της Λογοτεχνίας και αποφασίζει να αφοσιωθεί σε αυτό το απροσδόκητο θαύμα. Παρένθεση: οι γραμμές στις οποίες περνάει ο Τσβάιχ την παράδοση του καθηγητή για τους ελισαβετιανούς ποιητές δείχνουν τη δοκιμιακή φλέβα του συγγραφέα μας. Αν και οι τόνοι κάπου δεν ελέγχονται -παραείναι υψηλοί για τα σημερινά γούστα- εντούτοις οι λέξεις διέρχονται, λες, παράλληλα, από κάτι διακεκαυμένο, μεταδίδοντας μία εμμονή του Τσβάιχ, έκτυπη σε ολόκληρο το έργο του: την αξία του πάθους , του βιώματος μόνο διά μέσου των οποίων νοείται η φιλολογική κατάκτηση και η κατανόηση της λογοτεχνίας.

Ο Ρόλαν αφοσιώνεται στο γηραιό καθηγητή και τον βοηθάει να προχωρήσει στο έργο του. Στην αρχή απογοητεύεται από την αντίθεση μεταξύ της γλίσχρας συγγραφικής κατάθεσης του καθηγητή και της προφορικής του εργασίας. Εγκαίρως καταλαβαίνει ότι κάποιο σκοτεινό σημείο καλά κρυμμένο στην προσωπικότητα του δάσκαλου τον εμποδίζει. Εν τω μεταξύ, έχει εισχωρήσει στην οικογενειακή ζωή τού τελευταίου, προσηλωμένος στο στόχο του να βοηθήσει μια μεγαλοφυΐα. Η αφοσίωσή του στο πνευματικό έργο του δασκάλου του δεν έχει όρια. Ετσι δεν προλαβαίνει ή δεν επιτρέπει στον εαυτό του να ασχοληθεί με την περίεργα αντιφατική συμπεριφορά του καθηγητή προς αυτόν, πολύ δε περισσότερο με τα θερμά αισθήματα της νεαρής γυναίκας του καθηγητή προς τον ίδιο και με την ψυχική απόσταση που τηρεί αυτή προς τον άντρα της.

Η δράση αρχίζει να θυμίζει κλασικό γαλλικό ρομάν του 19ου αιώνα, καθώς οι δύο νέοι, ο Ρολάν και η γυναίκα, αρχίζουν να έρχονται βαθμηδόν ο ένας κοντά στον άλλον, επωφελούμενοι των αδιακαιολόγητων απουσιών του καθηγητή. Η ερωτική συνάντηση συντελείται και ο Ρολάν, έμπλεος τύψεων, αποφασίζει να εγκαταλείψει το ζεύγος, έως ότου ο καθηγητής σε μια σπαρακτική στιγμή του αποκαλύπτει την ομοφυλοφιλική πλευρά του και τον έρωτά του γι' αυτόν. Ο Ρολάν, κεραυνοβολημένος, γοητευμένος, αλλά και αναποφάσιστος, βρίσκεται μπροστά σε έναν πατέρα το ίδιο αβέβαιο και ενοχικό όσο και ο ίδιος. Αποχωρεί με σύσταση του καθηγητή, κρατώντας τη μοναδική αυτή εμπειρία ως ζωντανό αλλά και μαζί σκοτεινό κύτταρο στη μετέπειτα διαδρομή του.

Η επιμέλεια που έχει γίνει στη μετάφραση δεν επιτρέπει σχόλια σε ένα αποτέλεσμα που είχε την ευθύνη να μεταφέρει στα καθ' ημάς ένα «σκανδαλώδες» κείμενο, το οποίο με γεύσεις από Τόμας Μαν, Μούζιλ και Σταντάλ, σε διάφορα επίπεδα, μιλάει με ειλικρίνεια και κομψότητα για ομιχλώδη θέματα, τα οποία χάρη στη γραφή γίνονται ακόμα πιο αινιγματικά.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 26/03/2004