Η γοητεία ορισμένων παλιών ρούχων - Οι φίλοι των φίλων

Πρόκειται για δύο κείμενα στα οποία, παρ' όλη τη χρονική απόσταση μεταξύ τους και τη διαφορετικότητα στην υπόθεση, συνυπάρχει το ερωτικό και το φανταστικό στοιχείο. Τόσο στη "Γοητεία ορισμένων παλιών ρούχων" όσο και στο "Οι φίλοι των φίλων", υπάρχει μια πρωταγωνιστική τριάδα, αποτελούμενη από έναν άντρα και δύο γυναίκες, στην οποία η αντιζηλία, ο γυναικείος ανταγωνισμός, η έχθρα, η φιλία, ο έρωτας, ο θάνατος, αποτελούν τον καμβά πάνω στον οποίο εκδηλώνεται ο φανταστικός χαρακτήρας των ιστοριών. Ο μεγάλος συγγραφέας, που με πολλή προσοχή πλάθει τους χαρακτήρες, φροντίζει να προϊδεάσει το κοινό του ήδη από την αρχή των διηγημάτων για το αναπόφευκτο τέλος, που σηματοδοτείται από το στοιχείο του θανάτου: η κορύφωση δεν είναι τυχαία· επιτελεί μια βασική λειτουργία, που δεν είναι άλλη από την αποκατάσταση των ισορροπιών και την απόδοση δικαιοσύνης, την οποία ενδόμυχα αποζητά και περιμένει ο αναγνώστης.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Από τη «Γοητεία ορισμένων παλιών ρούχων», ένα από τα πρώτα έργα του Χένρι Τζέιμς που υπαινίσσεται την παρέμβαση «αλλόκοσμων υπάρξεων», έως το τελευταίο ημιτελές του έργο «Η σημασία του παρελθόντος», ο συγγραφέας γοητευόταν από το παράδοξο και το υπερφυσικό. Τα στοιχεία αυτά τα συναντούμε και στα κυριότερα μυθιστορήματά του, τα οποία βασίζονται στη ρεαλιστική απεικόνιση της πραγματικότητας, καθώς ακόμα κι εκεί υπεισέρχονται οι υπαινιγμοί μιας «άλλης διάστασης. Ο Τζέιμς γνώριζε καλά πως η «ατμόσφαιρα του πραγματικού» δεν ήταν ζήτημα πιστής αναπαράστασης των εξωτερικών καταστάσεων και γι' αυτό και στις πλέον ρεαλιστικές αφηγήσεις του τρυπώνει η «αλλόκοτη αίσθηση» μιας άλλης ελλοχεύουσας προοπτικής και βάθους, που για τις ηρωίδες του δεν είναι παρά η άφιξη μιας αναπάντεχης συνειδητοποίησης, μιας υποβόσκουσας υποβολής ή ανάκτησης ενός καινούριου είδους γνώσης που δεν έχει ακόμα γίνει αντιληπτό.

Παρ' ότι ο ίδιος ο Τζέιμς σε μία από τις επιστολές του είχε τονίσει πως τον ενδιέφερε περισσότερο «η στενή παρατήρηση του πραγματικού ή αυτό που θεωρείται οικείο και γνώριμο», είχε παραδεχθεί πως «το παράδοξο και το υπερφυσικό είναι μέρος των ρεαλιστικών και συμβατικών αφηγήσεων». Χρόνια πριν οι θεωρίες του Φρόιντ κάνουν την εμφάνισή τους, ο Τζέιμς αποκαλύπτει την παραδοξότητα που εμπεριέχεται στο οικείο και την καταλυτική επιρροή του ασυνείδητου στις ανθρώπινες αντιδράσεις, ενώ οι ιστορίες του προσφέρουν γόνιμο έδαφος για ψυχαναλυτικές ερμηνείες.

Οι σύντομες αυτές νουβέλες του Χένρι Τζέιμς είναι αντιπροσωπευτικές των ιστοριών του «υπερφυσικού», θέμα το οποίο χειρίστηκε με απαράμιλλη μαεστρία στο κορυφαίο του έργο «Το στρίψιμο της βίδας». Την εποχή που γράφτηκαν (γύρω στο 1869), ο Τζέιμς βίωνε μια κρίσιμη καμπή στη συγγραφική καριέρα του. Το ενδιαφέρον του για το «κοσμοπολίτικο» μυθιστόρημα είχε μειωθεί, αλλά και για τα κοινωνικά και πολιτικά θέματα της εποχής του. Ο χαμός κάποιων στενών του φίλων αλλά και η απογοήτευσή του από τον κυνισμό της επικρατούσας κουλτούρας τού δημιουργούσαν την αίσθηση μιας συνεχώς αυξανόμενης απόστασης και μιας αλλόκοτης ποιότητας που παραμόνευε πίσω από τα πράγματα. «Βλέπω φαντάσματα παντού», είχε γράψει σε κάποιον φίλο του, αλλά τα «φαντάσματα» των δύσκολων αυτών χρόνων είναι το αποτέλεσμα μιας αίσθησης γενικότερης απογοήτευσης και παραδοξότητας και όχι κάποιας υπερφυσικής αποκάλυψης. Οι ιστορίες του περιγράφουν τη διάλυση των συμβάσεων της βικτοριανής εποχής, τη συντριβή του συμπαγούς ανθρώπινου υποκειμένου που παραμονεύει πίσω από μια επιφανειακή πληρότητα και την απειλή απρόσμενων αποκαλύψεων που ελλοχεύει πίσω από την εικόνα ενός επίπλαστου καθωσπρεπισμού.

Οι περιγραφές των εξωπραγματικών συμβάντων, όσο αλλόκοτες κι αν εμφανίζονται, πολύ απέχουν από τις γοτθικές ιστορίες του υπερφυσικού. Οι ηρωίδες του Τζέιμς στοιχειώνονται από τις δικές τους μυστικές παραβιάσεις των κανόνων και οι «συναντήσεις» τους με τα φαντάσματα δεν είναι παρά προβολές των δικών τους συγκρούσεων.

Οπως και στο «Στρίψιμο της βίδας» έτσι και στο «Οι φίλοι των φίλων» παρουσιάζονται τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα του παρελθόντος και οι συνέπειες της αυθαίρετης ερμηνείας των συμπτώσεων. Η αφηγήτρια εστιάζεται στις πολυάριθμες ομοιότητες που εντοπίζει ανάμεσα σε έναν φίλο της και μια φίλη της που δεν έχουν συναντηθεί ποτέ. Εχουν και οι δύο «δει φάντασμα», έχουν κοινές συμπάθειες και αντιπάθειες, κοινές ιδέες και προτιμήσεις, ανορθόδοξες απόψεις, αλλά και μια ασυνήθιστη άρνηση να φωτογραφηθούν. Λόγω κάποιας «παράξενης μοίρας» και παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες, δεν κατορθώνουν να συναντηθούν.

Ο τρόπος που παρουσιάζονται από την αφηγήτρια είναι σαν να πρόκειται για δύο αδελφές ψυχές που παρ' ότι βρίσκονται συνεχώς σε απόσταση αναπνοής, δεν πλησιάζουν ο ένας τον άλλον. Η εμμονή της αφηγήτριας στην επανάληψη αυτών των μοτίβων της ανέφικτης συνάντησης γίνεται απειλητική όταν φτάνει η στιγμή μιας προσεκτικά οργανωμένης συνάντησης και η ίδια αποφασίζει να την αποτρέψει, καθώς κορυφώνεται και ο φόβος της για τη γοητεία που μπορεί να ασκήσει η προσωπικότητα της φίλης της στο φίλο της που είναι και μελλοντικός της σύζυγος. Ομως αιφνιδίως η φίλη της πεθαίνει και η συνάντηση ματαιώνεται πλέον οριστικά. Ο νόμος, όμως, της ανέφικτης προσέγγισης, που η ίδια έχει επιχειρήσει να επιβάλει, απειλείται όταν ο άντρας ισχυρίζεται πως τον επισκέφτηκε η γυναίκα με σάρκα και οστά. Η συνέπεια της απόπειρας να επιβάλει τα δικά της μοτίβα δημιουργεί απρόσμενες συνέπειες, καθώς μπαίνει ανάμεσά τους ένα φάντασμα. Επιχειρώντας να κρατήσει σε απόσταση τους δύο φίλους της επιτυγχάνει να τους ενώσει μετά θάνατον, γεγονός που αποτελεί μία ακόμα επιβεβαίωση της θεωρίας της.

Η σύντομη αυτή νουβέλα θα μπορούσε να αναγνωστεί και ως μια παραβολή για το τίμημα που πληρώνει κανείς όταν κατασκευάζει κι επιβάλλει αυθαίρετες ερμηνείες, βασισμένες πάνω στις δικές του εμμονές.

Παρόμοιο είναι και το θέμα της «Γοητείας ορισμένων παλιών ρούχων», όπου η Ρόζαλιντ επιχειρεί να πάρει τη θέση της αδελφής της Περντίτα μετά το θάνατό της. Εχοντας οικειοποιηθεί τη ζωή της -παντρεύεται τον άντρα της και μεγαλώνει την κόρη της- επιμένει να πάρει και τα ρούχα της αδελφής της που, σύμφωνα με την τελευταία επιθυμία της νεκρής, κληροδοτήθηκαν στην κόρη της. Παραβαίνοντας την επιθυμία της αδελφής της έρχεται και η τιμωρία, που δεν είναι άλλη από το δικό της αναπάντεχο θάνατο.

Και οι δύο ιστορίες εστιάζονται στο τίμημα της παραβίασης των υποσχέσεων, της αλαζονείας και των άγραφων νόμων. Η αγωνία και η κορύφωση δεν παράγονται από την παρουσία των φαντασμάτων αλλά από τα κενά της αφήγησης και από ένα κεντρικό αίνιγμα, που προκαλούν τον αναγνώστη να συμπληρώσει και να ερμηνεύσει.

Οπως η αφηγήτρια στο «Οι φίλοι των φίλων», έτσι και η Ρόζαλιντ αποφασίζει να αποδώσει στις απροσδόκητες τροπές της μοίρας τις δικές της ερμηνείες και να επιβάλει τις επιθυμίες της, οικειοποιούμενη όλα τα αγαθά της αδελφής της. Προσαρμόζοντας την εξωτερική πραγματικότητα στα δικά της μυστικά πλάνα και αδιαφορώντας για τα όρια των άλλων, προκαλεί τη μήνη των νεκρών και τη δική της τιμωρία.

Γι' άλλη μια φορά ο Χένρι Τζέιμς, «γεωμέτρης των σχέσεων», υπαινίσσεται τις συνέπειες της αλαζονείας, χωρίς να ηθικολογεί ούτε να επιδίδεται σε στείρο διδακτισμό αλλά προβάλλοντας μέσα από τους ήρωές του την εγγύτητα των ρόλων θύτη και θύματος και τις συνέπειες της αλόγιστης παρέμβασης στη ζωή των άλλων.

Η παρουσία των φαντασμάτων στο έργο του συμπίπτει με την επιθυμία των ηρώων να πάρουν τη θέση της φαντασιωσικής τους προβολής και να βιώσουν ώς το τέλος τη φρικαλέα εμπειρία της ενσάρκωσης των φόβων τους.

Στην εισαγωγή της πρώτης έκδοσης των εν λόγω διηγημάτων ο Τζέιμς είχε γράψει πως για να «αρχίσεις να μαγεύεσαι θα πρέπει να αρχίσεις να πιστεύεις», με τη διαφορά πως οι ατυχείς ηρωίδες του πίστεψαν πως είχαν τη δύναμη να ενσαρκώσουν τις προβολές τους, να αψηφήσουν τους νόμους και να εγκαθιδρύσουν τα δικά τους μοτίβα σκέψης. Οπλισμένες με επαρκείς ερμηνείες, αλλά ανεπαρκείς στην κατανόηση των άγραφων νόμων, βρίσκονται αναπόφευκτα παγιδευμένες στα δίχτυα των δικών τους φόβων.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 10/01/2003