Το μάθημα του δασκάλου

Αν «Η ζωή του δημιουργού είναι η τέχνη του» και αν «η τέχνη γεννάει ζωή», τότε ποιος είναι ο ρόλος του έρωτα, και γιατί τόσοι και τόσοι δημιουργοί υποτάχτηκαν σ' αυτόν με πάθος;
Το θέμα εξετάζεται από τον Henry James με ειρωνική αλλά βαθιά ανθρώπινη ματιά, καθώς ο έρωτα, η δημιουργικότητα, η χαρά της ζωής, η αφοσίωση και η έμπνευση συγκρούονται και επαναπροσδιορίζονται, προβάλλοντας τη βαθιά εξάρτηση της τέχνης της ζωής από την ίδια την τέχνη, αφήνοντας να εννοηθεί πως μπορεί ενίοτε η απόλαυση να καταστέλλει τη δημιουργία, αλλά εξίσου συχνά η παραγωγή ενός έργου μπορεί να βασίζεται σε μια πλάνη.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το σύντομο αυτό πεζό του Αμερικανού Χένρι Τζέιμς (1843-1916), τον οποίο πολλοί θεωρούν Αγγλο -όπως και τον Τ.Σ. Ελιοτ- επειδή πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στη Γηραιά Αλβιώνα, φαίνεται ότι είναι και ανοιχτή έκθεση μιας εμμονής του σχετικής με τον τρόπο ζωής του καλλιτέχνη.

Μεταφρασμένο σε άψογα ελληνικά από την Αργυρώ Μαντόγλου, με τη «διατύπωση» που επιχειρεί, οφείλουμε, μάλλον, να το εκλάβουμε ως ένα είδος αυτοαναλυτικής χειρονομίας.

Αλλά, όπως συμβαίνει με κάθε ευφυή δημιουργό, ο Τζέιμς προτείνει τον προβληματισμό του μέσα από μικρούς γρίφους και διερωτήσεις προς εαυτόν και αλλήλους, αποφεύγοντας όχι μόνο τις σαφείς απαντήσεις, μα και φιλοτεχνώντας, με λογοτεχνική γενναιοδωρία, ένα σύνθεμα γεμάτο εκκρεμμότητες.

Ο συγγραφέας του «Στριψίματος της βίδας» και πολλών άλλων άψογων αφηγηματικών έργων που πολύ επηρέασαν τη διαμόρφωση του αστικού μυθιστορήματος παγκοσμίως, στο μεταίχμιο δύο αιώνων, πάντα κατατρυχόταν από το φόβο της σπατάλης του σε αντιπνευματικές ασχολίες. Γι' αυτό ήταν απομονωμένος, εργένης, σχεδόν μονόχνοτος, με συναναστροφές καλλιτεχνικές και μόνο. Παράλληλα, όμως, ήταν φυσικό να αμφιβάλλει για τον ασκητισμό και την απολυτότητα των σχετικών απόψεών του.

Υπέφερε, ασφαλώς, από το βασανιστικό σύνδρομο του αποτελέσματος μιας επιλογής που τον έκανε, με έναν τρόπο, αντιφατικό: δηλαδή, ως καλλιτέχνης, από τη μια, να καταφάσκει στη ζωή, θεωρητικά, και να ερεθίζεται από αυτήν, ενώ, από την άλλη, να είναι υποχρεωμένος σε αναχωρητισμό για να δημιουργήσει.

Εχουν γράψει, επ' αυτού, ότι ο Τζέιμς έβαζε πάνω απ' όλα «τη δραστήρια αίσθηση της ζωής». Ναι, πράγματι, το συγγραφέα αυτόν, που είχε μια στάση απέναντι στα εγκόσμια του τύπου «από μέσα κοιτάζοντας έξω», τον είχε συνεπάρει ο οίστρος για την αισθητική ανανέωση ποικίλων τομέων της έκφρασης: της κριτικής, του θεάτρου, της λογοτεχνίας, ακόμα και του πολιτικού/φιλοσοφικού λόγου, με στόχο «την αναβάθμιση της ζωής γύρω του» με μέσο την πολυπόθητη αλήθεια.

Οσον αφορά την εσωτερική του αλήθεια, τη σχέση με τον εαυτό του, ούτως ειπείν, είχε, ως φαίνεται, αποφασίσει να τη διερευνήσει και κοινολογήσει μέσα από το έργο του.

Το παρόν βιβλίο, Το μάθημα του Δασκάλου, είναι, ακριβώς, ένα εξομολογητικό κείμενο θα έλεγα, αυτοαναφορικό σε κάποιο σημείο, αυτοαναλυτικό και, βέβαια, ένα ακόμα έργο εκείνου που ήθελε να συνδυάζει την οργανική ενότητα του ύφους με τη μεγάλη ποικιλία των αντιθέτων πραγμάτων. Αυτό σημαίνει ότι η ειδική περίπτωσή του (οι απόψεις του για το δίπτυχο ζωή/ ασκητισμός) συγκρούεται με άλλες ιδέες, σε μία νουβέλα που θα μπορούσε απλώς να ντύσει την προγραμματικότητά της με μια προσχηματική μυθοπλασία.

Δεν συμβαίνει, όμως, κάτι τέτοιο. Εδώ έχουμε να κάνουμε, εκτός των άλλων, και με ένα ευρηματικό κείμενο, ρευστό ως εξαγόμενο, καθόλου κλειστό. Στη θέση του Τζέιμς κάποιος άλλος συγγραφέας ίσως να απλούστευε τα πράγματα. Ο πρώτος, όμως, μεταβάλλει την κάπως θεωρητική αφορμή του σε μία ζωντανή, δραματική κατάσταση, την οποία διαχειρίζεται με σαρκασμό και αίσθηση ενός χάσκοντος ψυχολογικού βάθους.

Η ιστορία φαντάζει, γενικά, σχηματική: ένας νεαρός, ανερχόμενος συγγραφέας, ο Πολ Οβέρτ, έχει την τύχη να συναντήσει ένα ίνδαλμά του, το διάσημο ομότεχνό του Χένρι Σεντ Τζορτζ, και να το συναναστραφεί.

Ο τελευταίος περνάει μια δημιουργική κάμψη, αλλά στα μάτια του νεοσσού παραμένει ένας μύθος. Οι δύο άντρες πλαισιώνονται από την ευειδή και ελευθέρια μις Φανκόρτ, η οποία φλερτάρει και τους δύο, με αποτέλεσμα να γίνει ένα, μη ομολογημένο, μήλον της Εριδος.

Ο Σεντ Τζορτζ διδάσκει το «μαθητή» του σχετικά με τα εγκόσμια, τον τρόπο ζωής, την τέχνη. Κυρίως τον προτρέπει να αποφύγει την απώλεια χρόνου συναναστρεφόμενος γυναίκες και να αφιερωθεί στο γράψιμο. Με γλώσσα που μοιάζει απολύτως ειλικρινής, αυτοκριτική και εξομολογητική, πείθει τον ακροατή και θαυμαστή του για την ορθότητα των απόψεών του, ενώ ο ίδιος οπισθόβουλα σχεδιάζει να παγιδέψει τον άλλον.

Αυτήν την απλή, σε γενικές γραμμές, ιστορία ο Τζέιμς κατορθώνει να τη μεταβάλλει, με μαγική χείρα, σε ένα ανθεκτικό, σκοτεινό ορυκτό, με διάφορες γωνίες και ιριδισμούς. Σε αυτόν τον θεωρητικό, που πάντα πίστευε στην αξία των στρατηγικών, χωρίς να υποχωρεί ούτε στιγμή από την πρόθεσή του να κυκλώσει διανοητικά το θέμα του και να το αλώσει, στην ουσία μόνο εγκεφαλική δεν είναι η διαπράγμάτευσή του. Το εξαγόμενο έχει τη σατανική χάρη ενός παιχνιδιού στο «μαύρο», τίποτα δεν στρογγυλεύει, όλα είναι μετέωρα και επικίνδυνα.

Η παρούσα νουβέλα ήταν και μια απάντηση σε όσους ισχυρίζονταν ότι ο συγγραφέας της ήταν ένας μονομερής, σε λογοτεχνικό επίπεδο, αντίπαλος του γυναικείου φύλου. Εδώ η τράπουλα μοιράζεται ισομερώς, δίκαια, και η σύντομη σφαγή δεν έχει περιορισμούς. Οι πάντες είναι θύτες και θύματα.



Ενας κόσμος αισθήματος



Το «ηθικό» κείμενο που πάσχιζε πάντα να προτείνει ο Τζέιμς, δεν είχε σχέση με εξωαισθητικά στοιχεία, ιδέες εκτός γραφής. Εξάλλου ο Τ. Σ. Ελιοτ έγραφε ότι ο Τζέιμς « δεν μας πρόσφερε "ιδέες", αλλά έναν άλλο κόσμο σκέψης και αισθήματος..». Και με μια δόση υπερβολής, ίσως: «Γι' αυτόν τον κόσμο μερικοί στράφηκαν στον Ντοστογιέφσκι, ορισμένοι στον Τζέιμς...»

Εντός κειμένου τα πάντα δοκιμάζονται και κρίνονται. Ο Τζέιμς, μακριά από το διδακτισμό των κοντινών του χρονικά συγγραφέων (της Ελιοτ, της Οστεν ή του Θακερέι), κάνει τον παρατηρητή απλώς, και προσεγγίζει τα φαινόμενα χωρίς προκαταλήψεις. Ψυχρά κάποτε, αλλά συνολικά, κανείς δεν μπορεί να τον κατηγορήσει για μη συμμετοχή, στο βαθμό που αυτή δεν του επιτρέπει να μην είναι «πολυφωνικός».

Και ο συγγραφέας μας, με ειλικρίνεια και ανοιχτά χαρτιά, περιγράφει το «μάθημα», το οποίο παίρνει ο νεαρός από το δάσκαλο, ως παγίδα. Αυτό είναι το «μάθημα» του ίδιου του Τζέιμς προς τον αναγνώστη, όσον αφορά τη φύση της γραφής, η οποία είναι παραπλανητική, δόλια και ανειλικρινής.

Αυτήν, ακριβώς, την «κακή» της υπόσταση προσπάθησε να διορθώσει ο «ακέραιος», όπως τον αποκαλούσαν, Τζέιμς με την εξής έννοια, πιστεύω: δίνοντάς της φωνή, χωρίς να τη φιμώνει, να της επιβάλλεται στο ηθικό επίπεδο, ανοίγοντας αφανή διάλογο μαζί της. Για να μη γίνουν παρανοήσεις: το στιλ που πρότεινε, και έμεινε στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας χάρη σ' αυτό, δεν έχει σχέση με επεμβάσεις στο προηγούμενο επίπεδο, αλλά, αντιθέτως, συνδέεται με την εκφορά ενός λόγου υπερασπιστικού των συγκεκριμένων, «δημοκρατικών» του απόψεων.

Αυτό το ταχύδραμα είναι πολύ πιο αποτελεσματικό από κάποια άλλα εκτεταμένα κείμενα, που ανακυκλώνουν συνεχώς τα ίδια, ανοικονόμητα, στα μέτρα μιας σπάταλης εποχής.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/12/2005