Το θηρίο στη ζούγκλα

Δέκα χρόνια μετά την πρώτη τους συνάντηση, ο Τζων Μάρτσερ συναντά τυχαία τη Μαίη Μπάρτραμ, που στο παρελθόν τον είχε συναρπάσει στην Ιταλία. Απροσδόκητα, ένας νέος ακαριαίος έρωτας προκύπτει που τους προορίζει τον έναν για τον άλλο. Όμως, ένα μυστικό τους ενώνει και συνάμα τους χωρίζει. Για να ξεπεράσει αυτό το τελευταίο εμπόδιο, ο Τζων Μάρτσερ προτείνει στη Μαίη Μπάρτραμ μια διαβολική συνθήκη, που εκείνη έχει την αδυναμία να την αποδεχτεί. Απο κει αρχίζει ενάντια στο "Θηρίο" μια αδιάλειπτη μοναχική πάλη, που η Μαίη τη δίνει με μόνο όπλο τη μεγάλη της ευαισθησία και αιδώ.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο δημιουργός της «Ερημης χώρας», όντας και ο ίδιος Αμερικανός που έζησε και έγραψε στην Αγγλία, όπως ο Τζέιμς, αλλά και ταυτόχρονα αρκετά σκοτεινός όπως ο συμπατριώτης του, ήξερε τι έλεγε καλύτερα από τον καθένα...

Βέβαια, ο Ελιοτ δεν ασχολήθηκε στο έργο του ιδιαίτερα με τις πολιτισμικές διαφορές των δύο χωρών ένθεν και ένθεν του Ατλαντικού, όπως ο Χένρι Τζέιμς (1843-1916), οπότε αναζητούσε τον ιδανικό αναγνώστη του σε περιοχές, έτσι κι αλλιώς, διαφορετικές από εκείνες που σφραγίζει η «ιθαγένεια» της γραφής και η ενασχόληση του δημιουργού με την πολιτιστική του ταυτότητα (πράγμα που έκανε, ώς ένα σημείο, ο Τζέιμς).

Ετσι μπορεί να μείνει κανείς στο τέλος της φράσης του Ελιοτ συμφωνώντας με την παρατήρηση ότι ο απαιτητικός και ευαίσθητος αναγνώστης ενδέχεται να πάρει αποστάσεις από το έργο του συγγραφέα της «Κληρονόμου» και των «Ambassadors». Επειδή εκείνο που ενδιέφερε τον τελευταίο ήταν η τεχνική της πρόζας, πρωτίστως. Μάλιστα, σε μια περίοδο της δυτικής λογοτεχνίας όπου οι πειραματισμοί πάνω στη φόρμα (στο δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα δηλαδή) ήσαν εξαιρετικά κρίσιμοι για την εξέλιξη της γραφής.

Παράλληλα, όμως, ας μην το ξεχνάμε αυτό, συνυπολογίζοντάς το στην αντιφατική στάση κάθε καλλιτέχνη απέναντι στο έργο του και τον κόσμο, ο Τζέιμς είχε μια βαθιά ηθική άποψη για τη λογοτεχνία. Πίστευε στον παιδευτικό της χαρακτήρα, χωρίς ωστόσο αυτή του η εμμονή, ευτυχώς, να καταστήσει τους τρόπους του διδακτικούς.

Στο κριτικό του έργο πάντως, και ιδιαίτερα στο κλασικό δοκίμιό του «Η τέχνη της μυθοπλασίας» («Art of fiction»), εισάγει στην αγγλική σκέψη συστηματικές απόψεις για την τεχνική του πεζού λόγου. Το ιδιότυπο μυθιστορηματικό του έργο, παράλληλα, θεμελίωσε το σύγχρονο αμερικανικό μυθιστόρημα, απαλλάσσοντάς το από το νατουραλισμό. Θαυμαστής του Ντάνιελ Χόθορν, και θέλοντας να συνεχίσει το έργο εκείνου κατά κάποιον τρόπο, ο Τζέιμς κινήθηκε σε προσωπικούς άξονες, οι οποίοι συνοψίζονται στην αφηγηματική μέθοδο της «οπτικής γωνίας» («point of view») και της «κεντρικής διάνοιας» («central intelligence»).

Η πρώτη καινοτομία του, αρκετά περίπλοκη, είχε να κάνει με τα συνολικά βλέμματα του συγγραφέα επί της πραγματικότητας, αισθητικά, αφηγηματικά και φιλοσοφικά, ενώ η δεύτερη, επίσης, κάπως σύνθετη, αφορά τη σχέση του ήρωα με τα γεγονότα, τον τρόπο με τον οποίο οι αντιθέσεις των φαινομένων αποτυπώνονται στη διάνοιά του.

Αυτή η αντιφατική και πρωτοποριακή φυσιογνωμία, που ασχολήθηκε σχεδόν νευρωτικά με διάφορα είδη λόγου (υπήρξε και μέτριος, δυστυχώς, θεατρικός συγγραφέας), θα ήθελε να μείνει στην ιστορία των παγκόσμιων γραμμάτων ως οραματιστής και εισηγητής μιας ιδανικής κοινωνίας. Είχε και αυτός την αυταπάτη ότι η Τέχνη μπορεί να σώσει τον κόσμο. Ο Φλομπέρ, άλλος ουτοπιστής, νομίζω δεν έλεγε ότι εάν τον είχαν μελετήσει οι Αμερικανοί δεν θα γινόταν ο Εμφύλιος;

Ο Τζέιμς δεν καταγράφτηκε ως κοινωνικός ανανεωτής ούτε καν ως «αναπαραγωγικός», ρεαλιστής δημιουργός, τύπου Μπαλζάκ, αλλά ως θαυμάσιος σχετισκιστής, ας τον πούμε έτσι, συγγραφέας. Και να η αντίφαση. Γιατί οι «χαρακτήρες», τα πρόσωπα που πρωταγωνιστούν στα έργα του, δεν έχουν τίποτε το κοινό με τους κλασικούς ομολόγους τους στα μυθιστορήματα του 19ου αιώνα, αφού το βλέμμα τους είναι ένας μόνο από τους πιθανούς τρόπους, όπως λέει ο Ελιοτ, σύλληψης της πραγματικότητας. Και προσθέτει ο τελευταίος ότι η ρομαντική διάθεση του Τζέιμς, η κοσμοδιορθωτική του εμμονή, το μεγάλο βάσανό του, και εντέλει η πικρία από την αποτυχία των ιδεών του, τον έκανε να προχωρήσει σε διατυπώσεις πάνω σε μια φαινομενολογία μοναδική.

Ετσι, ο συγγραφέας αυτός έμεινε στον αφρό των πραγμάτων, σε ένα ρευστό όπως ο Προυστ, μέσα από τους δικούς του δρόμους, όπου η διάνοια και το αίσθημα υπερακοντίζουν τις ιδέες.

Θεμελιωτής και της νουβέλας, ο Τζέιμς μας έδωσε ανάμεσα σε άλλα κείμενα του είδους και το «Θηρίο στη ζούγκλα» (1903). Ενα πυκνό, με λεπτότατη ύφανση πεζό, στο οποίο με ποιητική τεχνική, θα 'λεγα, συλλαμβάνονται οι εσωτερικοί κραδασμοί, καλύπτοντας με την άχνη τους τον απτό κόσμο. Είναι αξιοζήλευτη η πρόζα αυτή, που βάζει ακροποδητί στο παιχνίδι ένα σωρό ρευστά συναισθήματα και ψυχολογικούς μικροκυματισμούς, παρ' ότι στην ουσία η αφήγηση μοιάζει να εξυπηρετεί μία μάλλον «προσγειωμένη», στα όρια της κοινοτοπίας, ιστορία, περιγράφοντας την πορεία του ήρωα μέχρι τη συντριπτική συνείδηση μιας χαμένης ευκαιρίας.

Ο ήρωας, Τζον Μάρτσερ, ένας εγωκεντρικός χαρακτήρας, που δεν έχει περάσει μέσα από τη Σιλωάμ της εμπειρίας, κάτι που ο Τζέιμς θεωρούσε απαραίτητο για τον καθένα (όντας ένας ιδιόρρυθμος οπαδός του πραγματισμού), ξανασυναντά τη Μέι Μπάρτραμ, μια γυναίκα στην οποία παλιά είχε εξομολογηθεί φλογερά αισθήματα, που πλέον έχει ξεχάσει. Εκείνη η ιστορία, αντιθέτως, είχε χαράξει τη φίλη του, η οποία βάζει με τον άντρα ένα περίεργο στοίχημα μέσα στο χρόνο σχετικά με την έννοια του έρωτα και τον αντίκτυπο πάνω στο φίλο της. Ο ήρωας θα προχωρήσει αργά και καταστροφικά, όσον αφορά τη γυναίκα, προς την αυτογνωσία.

Ο ήρωας θα μαρτυρήσει επειδή, κατά τον Τζέιμς «...δεν απέκτησε τη γνώση με τα φτερά της εμπειρίας· τον ακούμπησε ελαφρά, τον σκούντησε, τον ταρακούνησε, με την αναίδεια του τυχαίου γεγονότος, τη θρασύτητα του απρόβλεπτου περιστατικού...». Πάνω από τα κεφάλια των ηρώων συνεχώς κρέμεται κάτι απειλητικό, ενώ μια Αποκάλυψη απειλεί με το ενεδρεύον θηρίο της. Η γυναίκα μοιάζει να αντιμετωπίζει αυτή τον επί θύραις κίνδυνο στωικά, προσγειωμένη αλλά και πιο συναισθηματική από τον άντρα. Ο Τζον, ολότελα παραδομένος σε έναν κόσμο εξωτερικό, ανταποκρίνεται μηχανικά στις ευαίσθητες και διακριτικές υποδείξεις της Μέι να προχωρήσει βαθύτερα. Οι δύο ήρωες ζουν επί χρόνια σχεδόν καθημερινά μαζί, διατηρώντας μια σχέση εξωτερικά φιλική. Η γυναίκα δεν του αποκαλύπτει τα αισθήματά της, αφήνοντάς τον μέσα από τη θερμή παρουσία της και την κοινωνική τους συνάφεια να καταλάβει την ανάγκη της απόλυτης επικοινωνίας. Ο Τζον δεν αντιλαμβάνεται κανέναν κίνδυνο και ακολουθεί συνέχεια μια φυγόκεντρο έως την απροσδόκητη συντριβή, μέχρι να τον κατασπαράξει, ούτως ειπείν, το «θηρίο» (της ύπαρξης).

Η μαεστρία του Τζέιμς βρίσκεται στον τρόπο με τον οποίο χειρίζεται αυτή τη «συγκρουσιακή» σχέση, δίνοντας την εντύπωση ότι τα πάντα κινούνται συνέχεια στην περιφέρεια, σε μια εφαπτομένη της ουσίας. Οι ήρωες χρησιμοποιούν το λόγο για να τα εξαντλήσουν όλα, ενώ ταυτόχρονα οι φράσεις τους πέφτουν στο κενό. Ο άντρας κάνει το μονόλογό του, η γυναίκα μιλάει χωρίς να ακούγεται. Η γλώσσα με περισσή αθωότητα αλλά και δόλο βιδώνεται στο τίποτε, τουλάχιστον μέχρι η πραγματικότητα να κατεβάσει βίαια τον Μάρτσερ από τη νεφέλη του.

Η Παλμύρα Ισμυρίδου πρόσφερε λαμπρά τις υπηρεσίες της σε ένα δύσκολο κείμενο από φίνα όσο και σκληρή ύλη, που κυλάει ανάμεσα στα δάχτυλα.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 10/09/2004