Ιστορίες του Νταή-Σταβρή στον καιρό των Σουλτάνων

Ο Σταβρής δεν είναι πρόσωπο φανταστικό ήτανε συγγενής μου, συνεργάτης και φίλος μου. Γεννήθηκε στο Σινέμ - Κιοΐ στα 1866... Ποθούσε να γίνει γλύπτης, μα το σχολειό της ζωής, όπου ρίχτηκε με το κεφάλι από πολύ μικρός, τον έκανε μαρμαρά.
Από φυσικού του οπαδός του Επίκουρου, έπιασε φιλίες με τύπους ανέμελους και γλεντζέδες. Σύχναζε σε ταβέρνες και κέντρα αγοραίου έρωτα δίχως να παραμελεί και τον σπιτικό... Από 27 μέχρι 31 ετών στάθηκε ένας από τους "νταήδες" με το όνομα " Ο Σταβρής-ο- Πετράς" στους Ρωμιούς και "Τατσή-Σταβρή" στους Τούρκους, αγαπητός σε όλους για τη ντομπροσύνη και την παλικαριά του... Πέθανε στην Αθήνα, 76 χρονών, απ' τις κακουχίες της γερμανικής κατοχής.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Στην άπνοια του Σεπτεμβρίου ένα βιβλίο απολαυστικό όσο και παράταιρο. Ιστορίες για τους «αθλίους» της Κωνσταντινούπολης κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα εκδίδονται στην Αθήνα του 21ου, όπου ευδοκιμούν αφηγήσεις για τον άθλιο βίο όχι των λούμπεν στοιχείων της πρωτεύουσας αλλά των εύπορων και γραμματισμένων με υπαρξιακά άγχη και προβλήματα. Ιστορίες για νταήδες στον καιρό των σουλτάνων γεμάτες ανθρωπιά και ευψυχία, όταν η αναγνωστική μόδα ρέπει προς τους σκληρούς και ανενδοίαστους ήρωες, χωρίς μπέσα ούτε κώδικες ηθικής. Το 1965, οπότε πρωτοεκδόθηκαν οι ιστορίες, ο συγγραφέας κατέληγε τον πρόλογό του με την ευχή: «... κι αν βρεθεί ένας μόνο να τις διαβάσει, θα είμαι ευτυχής σαν τον πέρση ποιητή Σαήχ-Ουλ-Ραής που φώναζε μια μέρα στην Αγορά χαρούμενος: "Ενας συνάνθρωπός μου απήγγειλε τους στίχους μου. Σ' ευχαριστώ, Αλλάχ, που δεν πήγαν στο βρόντο"...»

Δεν γνωρίζουμε πόσοι διάβασαν τις ιστορίες πριν από 40 χρόνια. Σήμερα, πάντως, που στην τύχη ενός βιβλίου παίζει καθοριστικό ρόλο το όνομα του συγγραφέα, θα ήταν απαραίτητος ένας δεύτερος πρόλογος ή έστω το σύνηθες βιογραφικό σημείωμα στο αφτάκι του βιβλίου ώστε να παρουσιάζεται ο παραγνωρισμένος Πάνος-Νικολής Τζελέπης· πρωτοπόρος αρχιτέκτονας από το Φουρνά Ευρυτανίας, διακεκριμένος στην προπολεμική Αθήνα και μετά την Κατοχή στο Παρίσι. Το 1952 εξέδωσε στα γαλλικά την τετράτομη μελέτη του Λαϊκή ελληνική αρχιτεκτονική, η οποία σε επιτομή κυκλοφόρησε στην Ελλάδα μόλις το 1977 (Θεμέλιο). Βιβλίο που θεωρείται ως σήμερα θεμελιώδες. Σε αυτό, για να διασώσει την αρχιτεκτονική των λαϊκών σπιτιών, παραθέτει μετά το κείμενο σχέδια με απλές σταθερές γραμμές, δίχως σκιές, σχέδια ζωντανά και αποκαλυπτικά. Παρόμοια λειτουργεί και στο βιβλίο του με τις ιστορίες για τους «ταπεινούς» όλων των φυλών που σχημάτιζαν «τον λαό εκείνης της Νέας Βαβυλώνας, της Κωνσταντινούπολης του τέλους του δέκατου ένατου αιώνα».



H μνήμη του μαρμαρά



Δεκατρείς συνολικά πραγματικές ιστορίες, όπως τις έζησε ο Σταβρής Ζαρφής, γνωστός εκείνα τα χρόνια ως Σταβρής-ο-Πετράς και νταη-Σταβρής. 'H τουλάχιστον όπως τις θυμόταν, γεμάτος νοσταλγία πολλά χρόνια αργότερα, κάπου μέσα στη δεκαετία του '30. Οταν, εργολάβος πια μαρμαράς, εγκατεστημένος στην Αθήνα, τις διηγήθηκε στον φίλο και συνεργάτη του, τον αρχιτέκτονα Τζελέπη, και αυτός «κρατούσε πολλές και πιστές σημειώσεις». Το 1942 ο Σταβρής πέθανε από τις κακουχίες της Κατοχής στα 76 του χρόνια.

Ο Τζελέπης, ήδη πενηντάρης το 1945 (γενν. 1894), έφυγε στο Παρίσι με εκείνη την περιβόητη «καραβιά» ελλήνων υποτρόφων του γαλλικού κράτους. Οι ιστορίες έμειναν σπαράγματα μνήμης. Ο Τζελέπης θα τις γράψει «δίχως καμιά αξίωση λογοτεχνική», όπως σημειώνει, και θα τις εκδώσει ιδίοις αναλώμασιν. Θα πεθάνει το 1976, μη προλαβαίνοντας την ελληνική έκδοση της Λαϊκής ελληνικής αρχιτεκτονικής που ετοιμαζόταν από τους φίλους του. Δεν αποκλείεται τότε να επανεξέδιδε και τις ιστορίες του.

Οπως έχει πολλαπλώς σχολιαστεί, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, οι προφορικές αφηγήσεις για να μεταμορφωθούν σε γραπτό λόγο απαιτούν, το λιγότερο, δημιουργικές επεμβάσεις. Οι ιστορίες που έγραψε ο Τζελέπης, χωρίς εξαιρετικά συμβάντα, ζωντανεύουν τις γειτονιές εκείνης της Κωνσταντινούπολης με την πανσπερμία των φυλών. Μικροαπάτες, κομπίνες, λαθρεμπόριο καπνού και ινδικής καννάβεως, κάποτε και γυναικοδουλειές, ένωναν παρανόμους, άνεργους ή και χασικλήδες με τους νταήδες ενάντια «στους κομισέρηδες και τις πολίτσιες του Καρακολιού». Ιστορίες ή μάλλον «μικρά χρονικά» όπου αντανακλώνται νοοτροπίες και στάσεις οι οποίες σήμερα, εντελώς ανοίκειες, ξενίζουν.

Μερικές ιστορίες βρίσκουν αφορμή από κάποιο περιστατικό, όπως ο καβγάς δύο νταήδων, το ζευγάρωμα με μια τσιγγάνα, τα τσιμπούσια σε χασάπικο του Πέρα ή και τα κόλπα των ρωμιών μαστόρων, που δούλευαν λαθραίοι, για να ξεφύγουν τον έλεγχο. Αλλες πάλι ιστορίες ξεκινούν από έναν χαρακτηριστικό τύπο: Πόντιο, Εβραίο, Αρμένη, Ρωμιό ή Τούρκο, που άφησε όνομα με την αμυαλιά ή την πονηριά του, την αγαθότητα ή την καπατσοσύνη του. Με πρώτους και καλύτερους τους Ταταυλιανούς. Απόσταγμα εμπειρίας οι αφηγήσεις, κλείνουν συνήθως με ένα επιμύθιο. Ωστόσο, χάρη στους ζωηρούς διαλόγους και στις κωμικές ή και ιλαροτραγικές σκηνές, απαλύνονται οι διδακτικοί και ηθογραφικοί τόνοι. Πρόσθετο δέλεαρ, η γλώσσα, ένα ιδιόλεκτο χαρμάνι, που χωνεύει και τις ερμηνείες των λέξεων, αν και ο συγγραφέας έχει προβλέψει γλωσσάρι.

Ενας κόσμος αντρών που περιγράφεται με κάθε λεπτομέρεια, από τις ιδιαιτερότητες στην ένδυση και τις διατροφικές προτιμήσεις ως τους τρόπους αναψυχής, τις ιδιάζουσες συνήθειες και τα πάθη. Ταυτόχρονα αναδύεται «ολόκληρη η απέραντη Πόλη με τα πολύμορφα κάλλη της»· η τοπογραφία - σοκάκια, δρόμοι, συνοικίες - αλλά και το πανόραμα της Πόλης. Ο αφηγητής χρονοτριβεί σε κάποιους παράξενους χώρους συνάντησης, όπως «Ο γιαταχανές του Μπεχλιούλ-Αγά», ένα υπόγειο στέκι για «το κοπάδι των εξαθλιωμένων» που έβρισκε εκεί απάγκιο τις νύχτες, ή «Ο τεκές του Χατζη-Μηνά». Σε αυτή τη δεύτερη ιστορία η αφήγηση ουσιαστικά εξαντλείται με την περιγραφή του τεκέ, του ιδιοκτήτη του και των θαμώνων. Και όμως τελικά πρόκειται για ένα συναρπαστικό διήγημα καθώς ο συγγραφέας κατορθώνει να δώσει την ανατολίτικη ατμόσφαιρα.

Κατ' εξαίρεσιν, και μια πολυσέλιδη ερωτική ιστορία: «Ποκρής και Σιρανούς», όπως λέμε «Ρωμαίος και Ιουλιέτα». Μόνο που ο Ποκρής είναι ένας καλός τεχνίτης από ελληνικό κεφαλοχώρι της Θράκης και η Σιρανούς Αρμένισσα και «τρόφιμη κερχανά». Κι όμως ο έρωτάς τους, αγνός και μεγάλος, θα θριαμβεύσει. Τελικά 13 ιστορίες που ανασταίνουν έναν ολόκληρο κόσμο, άλλοτε κοντινό και συγγενή μας και σήμερα εντελώς άγνωστο και ξένο. Το πιθανότερο, οι ιστορίες που έγραψε ο Τζελέπης, όπως και η αρχιτεκτονική των ταπεινών και αφανών που διέσωσε, να μη μας αφορούν πλέον.



MAPH ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 21-09-2003