Σουλτάνα σκιά

Η Αλγερία του σήμερα. Μέσα από τις γυναίκες της. Κόρες της Σεχραζάντ, κουβαλούν τη βαριά κληρονομιά της γυναίκας-πληγής καθώς αφηγούνται τις δικές τους Χίλιες και μία Νύχτες πίσω από τα κλειστά παραθυρόφυλλα.
Ισμά και Χατζίλα. Η σουλτάνα και η σκιά της. Δύο γυναίκες, ούτε φίλες ούτε αντίζηλες. Τις ενώνει ο ίδιος άντρας. Η μία διάλεξε την άλλη για να την αντικαταστήσει στο συζυγικό κρεβάτι. Πίστεψε ότι έτσι θα απελευθερωθεί από τον Άντρα-Αφέντη, το Σπίτι-Φυλακή και τη Ζωή-Καλύπτρα της αληθινής ζωής που θα μπορούσε να έχει.[...]





ΚΡΙΤΙΚΗ



Στα αραβικά, η καινούρια σύζυγος ενός άντρα ονομάζεται «derra», που σημαίνει «πληγή» -η γυναίκα που προκαλεί τον πόνο και η άφιξή της σημαίνει τη διακριτική απόσυρση της προηγούμενης. Κάθε άντρας στην Αλγερία έχει δικαίωμα να πάρει τέσσερις συζύγους, δηλαδή «τέσσερις πληγές», οι οποίες μένουν κάτω από την ίδια στέγη, τον υπηρετούν, εκτελούν τις διαταγές του και μεγαλώνουν τα παιδιά του. Η σχέση ανάμεσα σε δύο διαδοχικές συζύγους είναι το θέμα του μυθιστορήματος της αλγερινής Ασιά Τζεμπάρ, μια σχέση που, όπως παρουσιάζεται εδώ, είναι σχέση αλληλεγγύης, βαθιάς κατανόησης και στο ελάχιστο ανταγωνιστική. Η πρώτη σύζυγος, έχοντας πρώτα βιώσει έναν δυνατό έρωτα για τον άντρα, έχει αποσυρθεί από όποια διεκδίκηση, η δε δεύτερη τρέφει συναισθήματα φόβου και απέχθειας για το δεσποτικό σύζυγο που της έδωσαν οι γονείς της και βρίσκεται στη διαδικασία της εξόδου της στον κόσμο, αναζητώντας την αντανάκλαση του προσώπου της που είναι μόνιμα κρυμμένο κάτω από την καλύπτρα.

Η σχεδόν αδελφική σχέση των δύο γυναικών, σε σημείο που η μία να αποτελεί προέκταση της άλλης, και η διακειμενική αναφορά του μυθιστορήματος στη Σεχραζάντ και στην αδελφή της Ντιναρζάντ από την παραδοσιακή ανατολίτικη ιστορία «Χίλιες και μία νύχτες» τονίζει τη σημασία και το ρόλο αυτών των δεσμών: Στο «Χίλιες και μία νύχτες» η παρουσία της αδελφής κάτω από τη συζυγική κλίνη είναι αναγκαία. Η Ντιναρζάντ παραμένει άγρυπνη όλη νύχτα γιατί έχει την υποχρέωση να ξυπνάει την αδελφή της μία ώρα πριν από την αυγή, προκειμένου η ακούραστη αφηγήτρια Σεχραζάντ να συνεχίσει να διηγείται τις ιστορίες της στο Σουλτάνο, για να αποσπάσει μία ακόμα μέρα ζωής. Η φωνή της κάτω από το κρεβάτι κεντρίζει την αδελφή της, διώχνοντας τους εφιάλτες της αυγής: «Η σουλτάνα εκεί πάνω επινοεί, αγωνίζεται. Η αδελφή της κάτω από την κλίνη συναθροίζει τα θύματα του παρελθόντος».

Με ανάλογο τρόπο αδελφικής αφοσίωσης η Ισμά στο «Σουλτάνα Σκιά» κεντρίζει τη δεύτερη σύζυγο του άντρα της, ώστε να επαγρυπνεί, να μη χάσει την επαφή με την επιθυμία της, να συνεχίσει την αναζήτησή της, τολμώντας την έξοδό της από το σαράι, απευθυνόμενη σε αυτή σε δεύτερο πρόσωπο και παροτρύνοντάς τη να μην αποδεχτεί τη μοίρα των γυναικών της πατρίδας της, αλλά να παλέψει για τη δική της. Σε πολλά γυναικεία έργα γίνεται αναφορά στη συγκεκριμένη ιστορία της Σεχραζάντ καθώς αποτελεί μεταφορά για την αδελφική αλληλεγγύη και για τη θεραπευτική λειτουργία της αφήγησης ως πράξη εξισορρόπησης, μέσω της οποίας η γυναίκα αφηγήτρια, όπως και η προκάτοχός της, με τη δύναμη του λόγου της κατορθώνει να αντισταθεί στην πατριαρχική εξουσία.



«Γυμνή στο δρόμο»



Η Αλγερινή Ασιά Τζεμπάρ μεγάλωσε στην Αλγερία, φοίτησε σε γαλλικό κολέγιο και γράφοντας στα γαλλικά υπερβαίνει μια σειρά περιορισμών που της έχουν επιβληθεί από τον αποικιστή, από τον πατριαρχικό νόμο αλλά και από τις συμβάσεις της γλώσσας που υιοθετεί, καθώς δεν γράφει στη μητρική αλλά στη «μητριακή», όπως τονίζει στην εισαγωγή της η Μαρία Σπυριδοπούλου.

Στη «Σουλτάνα σκιά» η Τζεμπάρ εξετάζει τις γυναικείες σχέσεις κάτω από μια καινούρια οπτική. Οι δύο πρωταγωνίστριες (διαδοχικές σύζυγοι του άντρα, ο οποίος παραμένει χωρίς όνομα σε όλο το μυθιστόρημα) επιδεικνύουν αμοιβαία συμπάθεια και κατανόηση. Δύο παράλληλες πλοκές εμφανίζονται στα αντίστοιχα κεφάλαια. Σε κάποια από αυτά, η αφήγηση εστιάζεται στην Ισμά, την πρώτη σύζυγο -μορφωμένη και ανεξάρτητη-, της οποίας ο γάμος με τον άντρα βασιζόταν σε μια ισότιμη σχέση αγάπης. Τα υπόλοιπα κεφάλαια εστιάζονται στη Χατζίλα, τη φτωχή, ταπεινή και ακαλλιέργητη δεύτερη σύζυγο που παντρεύτηκε ο ίδιος άντρας μετά την αποτυχία του πρώτου γάμου του (λόγω των προβλημάτων που προέκυψαν όταν η Ισμά αρνήθηκε τους περιορισμούς που της επέβαλε η οικογένειά του). Η Τζεμπάρ εξετάζοντας τη δυναμική των δύο γαμήλιων εκδοχών παρατηρεί και τον τρόπο που οι χαρακτήρες, ανάλογα με τον τύπο της σχέσης, λειτουργούν και μεταβάλλονται. Για τη χειραφετημένη Ισμά ο σύζυγος είναι ο «αγαπημένος» και αναπαρίσταται ως ευγενικός και τρυφερός, αντιθέτως στο γάμο του με τη Χατζίλα είναι ο «άντρας» που κάθε μέρα γίνεται όλο και πιο βίαιος, αποδεικνύοντας πως οι άνισες σχέσεις δεν μπορεί να γίνουν αγωγοί αγάπης και οικειότητας και η κατάχρηση της εξουσίας είναι αναπόφευκτη. Η Ισμά και η Χατζίλα δεν είναι αντιθετικοί χαρακτήρες, χρειάζονται και οι δύο τον ανοιχτό χώρο, επιθυμούν την απόδρασή τους και την ανακάλυψη του εξωτερικού κόσμου, μετά τη μακρά νύχτα του εγκλεισμού. Ο χώρος (εσωτερικός και εξωτερικός) είναι βασικό στοιχείο στο μυθιστόρημα. Η δημόσια σφαίρα προορίζεται αποκλειστικά για τους άντρες και η ιδιωτική (η οικιακή) σφαίρα για τις γυναίκες. Το παραδοσιακό σύμβολο είναι η καλύπτρα, το ισλαμικό πέπλο, το οποίο περιβάλλει και αποκρύπτει τις γυναίκες, δημιουργώντας γύρω τους έναν μικρό, προστατευτικό χώρο στην κάθε δημόσια εμφάνισή τους. Η Χατζίλα, δειλά και διστακτικά στην αρχή, πιο αποφασισμένη στη συνέχεια, αρχίζει καθημερινά τις σύντομες αποδράσεις από το σπίτι. Στην αρχή, αισθάνεται εκτεθειμένη, σαν «γυμνή στο δρόμο», αργότερα νιώθει τα πρωτόγνωρα συναισθήματα της ελευθερίας, του ρίσκου και της ανυπακοής, το βλέμμα της απελευθερώνεται και αρχίζει να παρατηρεί λεπτομέρειες του κόσμου. Συνεπαρμένη επιστρέφει τα βράδια στο σπίτι, στο χώρο που προορίζεται για εκείνη, αλλά οι αδιαπέραστοι τοίχοι του σπιτιού της δεν τη χωρούν πια και δεν θα τη χωρέσουν ποτέ ξανά.



Σε χρόνο ενεστώτα



Στη «Σουλτάνα σκιά», που είναι το δεύτερο μέρος ενός μυθιστορηματικού κουαρτέτου, η Τζεμπάρ γράφει για τις γυναίκες που έχουν θαφτεί ζωντανές μέσα στο σαράι, τολμώντας να μιλήσει για ένα θέμα-ταμπού, την «εθνική πληγή», όπως αποκαλείται το ακανθώδες γυναικείο ζήτημα της αποτυχημένης χειραφέτησης της Αλγερινής γυναίκας. Στο μυθιστόρημα, όπως σημειώνει η μεταφράστρια στην εισαγωγή της, η χρήση των εκφραστικών μέσων ενέχει την άρση μιας τριπλής απαγόρευσης και παραβίασης τριών βασικών κανόνων για τη γραφή στον αραβικό κόσμο: την πρωτοπρόσωπη γραφή της αφηγήτριας Ισμά, η οποία με τη χρήση τής προσωπικής αντωνυμίας «εγώ» παραβιάζει την αραβο-μουσουλμανική παράδοση που, ανεξαρτήτως φύλου, απαγορεύει την έκφραση της ατομικότητας· την ανασύνθεση της γυναικείας ταυτότητας: επιδιδόμενη σε ερωτικές περιγραφές και καλλιεργώντας το γυναικείο ερωτικό λόγο -ιδιαίτερα στα κεφάλαια όπου μιλάει η «απελευθερωμένη» Ισμά, τα οποία αποτελούν έναν ύμνο στο γυναικείο ερωτισμό-, περιγράφοντας εικαστικά τις κινήσεις και το ρυθμό των σωμάτων και αποδίδοντας τη σφοδρότητα του βιώματος· ο ενεστώτας χρόνος που χρησιμοποιεί, παρακάμπτει τις χρονικές συμβάσεις, μεταγγίζοντας στα γαλλικά τον ποιητικό αραβικό λόγο και την προφορική παράδοση της πατρίδας της.

Η Τζεμπάρ, γράφοντας, ανασηκώνει το πέπλο και αποκαλύπτει τον κρυμμένο, γυναικείο πλανήτη, ενώ το λυρικό, ποικιλόμορφο ύφος, οι περίτεχνες φράσεις, η απόδοση της ρευστότητας των μορφών και των αισθήσεων, με την υποβόσκουσα μουσικότητα της αραβικής γλώσσας δημιουργούν ένα έντονα φορτισμένο συγκινησιακά έργο. Στο κύριο σώμα της αφήγησης εγκιβωτίζονται και οι ιστορίες άλλων ανωνύμων γυναικών, προκειμένου να αποδοθεί κάθε διάσταση της αθόρυβης απόσυρσης και του εγκλεισμού, αλλά και για να επενδυθούν με λόγο οι άφωνες κραυγές που στο «Σουλτάνα σκιά» γίνονται ένα ηχηρό τραγούδι διαμαρτυρίας.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/10/2006