Απολλώνιος ο Τυανεύς

[...] Ο Έντουαρντ Γκίμπον, αλλά και συγγραφείς του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, διατύπωσαν την άποψη ότι ο Ιησούς δεν ήταν άλλος από τον Απολλώνιο τον Τυανέα. Οι Αραβες συγγραφείς τον αποκάλεσαν Μπαλίνα και σώζονται στην αραβική γλώσσα φιλοσοφικά κείμενά του.
Ένας διανοούμενος που κάνει αλλεπάλληλα ταξίδια στην Ινδία και στην Περσία διαδίδοντας ηθικές διδασκαλίες και μεταρρυθμιστικές θρησκευτικές απόψεις αποτελεί πάντα ένα αίνιγμα. Πόσο μάλλον όταν αυτά συμβαίνουν στο θολό ιστορικό σκηνικό του 1ου αιώνα, ενδεχομένως την ίδια εποχή που δρούσε και ο Ιησούς Ναζωραίος. Ήταν σύγχρονος του Ιησού, αντίπαλος του Ιησού ή ενδεχομένως ο Ιησούς ο ίδιος ο σοφός και «μάγος» Απολλώνιος ο Τυανεύς; Το βιβλίο παρακολουθεί την ιστορία του Απολλώνιου του Τυανέως και συγχρόνως την ιστορία των φιλολόγων που ανασυνέθεσαν αυτό το παραφθαρμένο μωσαϊκό.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Υπάρχουν δύο μεγάλα ζητήματα τα οποία όλο και περισσότερο τονίζονται από τους μελετητές της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Το πρώτο, η επίδραση που δέχθηκε ο ελληνικός πολιτισμός από τον πολιτιστικό του περίγυρο -και τέτοιος υπήρχε μόνο σε ό,τι αποκαλούμε σήμερα «Ανατολή»: Αίγυπτος, Μεσοποταμία, Συρία και ακόμη παραπέρα... Το δεύτερο είναι η έλλειψη επαρκούς μελέτης των αραβικών και άλλων (μη δυτικό-γλωσσων) πηγών, οι οποίες παρέχουν μαρτυρίες για τον πολιτισμό αυτόν. Τουτέστιν, μαρτυρίες οι οποίες λειτουργούν ως πηγές που αποκαλύπτουν πολιτιστικά δάνεια και αντιδάνεια, με μια λέξη, τη διαλεκτική σχέση των Ελλήνων και εξελληνισμένων δημιουργών με τον πλούτο της Ανατολής. Ουδείς βεβαίως αμφισβητεί την επίδραση αυτή. Αλλά και ουδείς γνωρίζει ακριβώς την έκταση και το βάθος αυτής της επίδρασης -παρά τις πρόσφατες σοβαρές εργασίες που έχουν εμφανισθεί.

Η συγγραφέας αυτής της σπουδαίας εργασίας Μαρία Τζιέλσκα, είναι πολωνικής καταγωγής, καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Κρακοβίας, μέλος της Πολωνικής Ακαδημίας, με στενή ακαδημαϊκή σχέση και έντονη δραστηριότητα στη Δύση (Οξφόρδη, Χάρβαρντ, Κέντρο Ελληνικών Σπουδών της Ουάσιγκτον). Έχει γράψει σημαντικά βιβλία για την πορεία του Ελληνισμού από τις αρχές του μέχρι την ύστερη αρχαιότητα, καθώς και τις σχέσεις του με την ρωμαϊκή παράδοση.

Η ειδικότερη πρόκληση που έταξε στον εαυτό της με την εργασία αυτή είναι παρόμοια με εκείνη που είχε επιτυχώς αντιμετωπίσει με το έργο της Υπατία η Αλεξανδρινή: Πώς είναι δυνατόν να ανακαλύψουμε την ιστορική αλήθεια για πρόσωπα και καταστάσεις μέσα από πηγές οι οποίες (εμφανώς ή αφανώς) εγράφησαν με σκοπό όχι την ιστορική αποτίμηση, αλλά αποτελούν είτε λιβέλους είτε ρομαντικές αγιογραφίες είτε ιστορικά μυθιστορήματα με μερική μόνο ιστορική τεκμηρίωση.



Αντικείμενο λατρείας

Είναι γνωστό ότι η κυριότερη πηγή μας για τη μυθική μορφή του Απολλωνίου είναι μία «βιογραφία» του γραμμένη από τον Φιλόστρατο τον Λήμνιο. Τίτλος της, Τα ες τον Τυανέα Απολλώνιον. Το έργο κυκλοφορεί στη χώρα μας με τρίτομη επαρκέστατη έκδοση, εντεταγμένη στην αξιέπαινη σειρά του «Κάκτου», «Οι Έλληνες». Με αυτήν την βιογραφία αντιπαλεύει η συγγραφέας, προσπαθώντας να ξεκαθαρίσει τι από αυτήν αποτελεί μύθο και τι αποδίδει την ιστορική προσωπικότητα του Απολλωνίου. Ο οποίος έζησε στα τέλη του 1ου με αρχές του 2ου αιώνα, ενώ η βιογραφία του αυτή εγράφη τον 3ο αιώνα και οι ιστορικές πηγές που είναι σύγχρονες του Απολλωνίου τηρούν σιγή σχετικά με αυτόν.

Είναι γνωστό ότι ο Απολλώνιος αποτέλεσε αντικείμενο θρησκευτικής λατρείας. Περίπου (αλλά όχι ακριβώς, όπως αποδεικνύει αυτή η μελέτη για πρώτη φορά) σύγχρονος του Ιησού Χριστού, υπήρξε Πυθαγοριστής και ιερέας του Ασκληπιού, ταξίδεψε πολύ και είχε απήχηση στα πλήθη. Λέγεται ότι είχε πολλούς μαθητές, διέθετε τηλεπαθητικές και προφητικές ικανότητες και έκαμε πολλά θαύματα. Ίσως λοιπόν δεν είναι αναπάντεχο ότι ο Edward Gibbon, μέσα στο μένος του κατά του χριστιανισμού, διετύπωσε την άποψη ότι ο Ιησούς δεν ήταν άλλος από τον Απολλώνιο τον Τυανέα - μια άποψη που ήδη είχε διατυπωθεί από συγγραφείς του Μεσαίωνα-, ενώ οι Αραβες τον ονόμαζαν Μπαλίνα και διέσωσαν στη γλώσσα τους φιλοσοφικά κείμενά του. Είναι επίσης γνωστό ότι μέσα στη θρησκευτική σύγχυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, πολλοί προύχοντες ελάτρευαν ταυτοχρόνως τον Πλάτωνα, τον Σωκράτη, τον Ιησού και τον Απολλώνιο, κοσμώντας με τα αγάλματά τους μικρούς ναούς που οικοδομούσαν για δική τους χρήση.

Ο αναγνώστης της ελληνικής εκδόσεως διαθέτει το πλεονέκτημα ότι μπορεί να μελετήσει το έργο αυτό σε συνδυασμό με την προαναφερθείσα βιογραφία του Φιλοστράτου -χωρίς αυτό να είναι και απολύτως απαραίτητο. Η διεισδυτική αναλυτική ικανότητα της συγγραφέως καθιστά τη μελέτη της πραγματική «αρχαιολογική ανασκαφή»: Με πειστικά επιχειρήματα απορρίπτει ως μυθεύματα εκτεταμένα τμήματα του φιλοστράτειου έργου για τον Απολλώνιο, με σκοπό να αναδείξει τα στοιχεία που αντέχουν στη συγκριτική ιστορική έρευνα. Όλες οι προδιαγραφές μιας αυστηρής ιστορικής έρευνας έχουν τηρηθεί με επιστημονική πειθαρχία. Πέραν των φιλοστράτειων αναφορών, διερευνώνται διεξοδικά όλες οι άλλες δοξογραφικές μαρτυρίες κάθε μορφής -οι σχετικές παραδόσεις, οι καταγεγραμμένοι θρύλοι, οι επιγραφές για τον Απολλώνιο και τα έργα του. Ο αναγνώστης ήδη από τον εισαγωγή θα εύρει μια πλήρη καταγραφή όλων των μελετών σχετικά με το θέμα των σπουδών πάνω στον Φιλόστρατο περί του Απολλωνίου -οι οποίες κατά τον 20ό αιώνα σφραγίζονται από δύο έργα: Το 1917, με το μνημειώδες έργο του Ε. Meyer, Appolonius von Tyana und die Biographie des Philostratus, και φθάνουν (ως αναθεώρηση του έργου του Meyer και ήδη «τελευταία λέξη για το θέμα») στο 1978 με το έργο του Ε. L. Bowie, Appolonius of Tyana: Tradition and Reality. Η διαμάχη σχετικά με τις μαρτυρίες περί του Απολλωνίου έχει να παρουσιάσει όλες τις δυνατές απόψεις: Από το ότι το έργο του Φιλόστρατου αποδίδει πλήρως την πραγματικότητα και επομένως αποτελεί πραγματική ιστορική πηγή (F. Groso), έως του ότι πρόκειται για βιογραφία μεν αλλά του Ηλιόδωρου (Ε. Rohde) ή για ρομαντική αγιογραφία (L. Lo Cascio) ή για ιστορικά τεκμηριωμένο μυθιστόρημα (J. Palm).

Η συγγραφέας διαφωνεί με όλες αυτές τις απόψεις -εξ ου και η ανάγκη για την παρούσα εργασία. Η άποψή της είναι ότι ο Φιλόστρατος με το Τα ες τον Τυανέα Απολλώνιον αναφέρεται μεν όντως στο ιστορικό πρόσωπο του Απολλωνίου, αλλά η έρευνά της αποφέρει σημαντικά ευρήματα, τα οποία η ίδια καταθέτει ως επιστημονικώς τεκμηριωμένα πλέον ιστορικά στοιχεία. Σύμφωνα με αυτά, ο Απολλώνιος έζησε στην Έφεσο μεταξύ 40 και 120 μ.Χ. (και όχι, όπως υποστηρίζει ο Φιλόστρατος, μεταξύ 3 π.Χ. και 97 μ.Χ.) και από πουθενά δεν προκύπτει ότι είχε σχέσεις με τους σοφιστές και τους φιλοσόφους του 1ου αιώνα. Υπό το φως της λεπτομερούς ανάλυσης των πηγών διαφόρων εποχών, φαίνεται ότι λατρεύθηκε και έμεινε στη μνήμη των κατοίκων πολλών πόλεων της Μικράς Ασίας (Έφεσος, Αιγές, Τύανα) καθώς και στη Βόρεια Συρία (Αντιόχεια). Σε αυτές τις πόλεις υπήρχαν ιερά του και κυκλοφορούσαν επίσης ιστορίες για τις προφητείες, τις θαυματουργίες, τις θεραπείες του. Παρά τα λεγόμενα του Φιλόστρατου, ο Απολλώνιος δεν είχε σχέση με τη Ρώμη, την οποία ποτέ δεν επεσκέφθη, ούτε ποτέ πήγε στην Ισπανία -όπως δεν πήγε ποτέ στην Ινδία, την Αίγυπτο ή την Αιθιοπία. Οι Αραβες, που τον θεωρούσαν διδάσκαλο της αλχημείας, της φιλοσοφίας και της κοσμογονίας, έμαθαν γι' αυτόν από τη Συρία. Εν ολίγοις, ήταν γνωστός μόνο σε ελάχιστες πόλεις της ελληνικής Ανατολής και παντελώς άγνωστος σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Στη διάρκεια της ζωής του ο Απολλώνιος δεν είχε μεγάλη φήμη -εκείνο που του έδωσε λάμψη ήταν ο θρύλος. Και ο θρύλος αυτός αναπτύχθηκε χάρη σε έναν κυβερνήτη της Βιθυνίας (τον Σωσσιανό Ιεροκλή) ο οποίος χρησιμοποίησε το έργο του Φιλόστρατου (όχι ιδιαίτερα φημισμένου τον 3ον αιώνα) για να πολεμήσει το χριστιανισμό. Συγκρίνοντας τον Απολλώνιο με τον Χριστό, ο Ιεροκλής προκάλεσε μια αντιπαράθεση ανάμεσα στους Πατέρες της Εκκλησίας και τους μορφωμένους παγανιστές, οι οποίοι υπερασπίζοντο τον Ελληνισμό. Εξαιτίας αυτής της αντιπαράθεσης είναι που το όνομα του Απολλωνίου βρήκε θέση στα γραπτά των χριστιανών συγγραφέων. Εν συνεχεία, αυτή η πολεμική διευκόλυνε τη διάδοση του θρύλου στη Ρώμη, όταν ένας κορυφαίος Ρωμαίος συγκλητικός, ο Νικόμαχος Φλαβιανός (δεύτερο ήμισυ του 4ου αιώνα) μετέφρασε στα λατινικά τη βιογραφία που είχε γράψει ο Φιλόστρατος για τον Απολλώνιο τον Τυανέα.



Με επιστημονική βεβαιότητα

Η μεθοδολογία της μελετήτριας είναι επίπονη και εξαιρετικά λεπτομερειακή. Αλλά είναι ακριβώς αυτό το είδος της έρευνας που της επιτρέπει να διατυπώσει τα συμπεράσματά της με κάποια βεβαιότητα -όση βεβαιότητα επιτρέπει η επιστημονική σοβαρότητα. Και η καθηγήτρια Μαρία Τζιέλσκα είναι μια αναμφισβήτητα σοβαρή επιστήμων.

Εκείνο που θεωρώ ως το μείζον επίτευγμα αυτού του βιβλίου, και την μεγάλη του αρετή, είναι τούτο: Η συγγραφέας καταφέρνει να καταστήσει μια πραγματικά «σχολαστική» μελέτη προσιτή στον μη ειδικό, αλλά μορφωμένο, ενδιαφερόμενο. Παρά το γεγονός ότι διακρίνεται από μια επιμονή στις νόρμες της αγγλοσαξονικής έρευνας (και του ύφους, κυρίως απέναντι στους συναδέλφους της), διαρθρώνει τα κεφάλαια με τρόπο που τα καθιστούν αρκετά προσιτά. Την υπάρχουσα επιστημονική υποδομή επί του θέματος διαδέχεται η ιστορία των πηγών, η ανίχνευση των ταξιδίων του Απολλωνίου, η παράδοση για την «μαγεία» του -και μόνο ύστερα από αυτά έρχεται η παράθεση της φιλοσοφίας του Απολλωνίου, κατά το δυνατόν ήδη αποκαθαρμένης από κάθε μυθικό ή ιστορικά απορριπτέο περίβλημα. Οι βιβλιογραφικές παραπομπές καθιστούν το έργο αυθεντικό ακαδημαϊκό βοήθημα για περαιτέρω έρευνα -όπως άλλωστε και η σύνολη βιβλιογραφία επί του θέματος. Η μετάφραση δύσκολα θα μπορούσε να είναι καλύτερη, ρέει άνετα και στρωτά. Αν υπήρχε και ένα θεματικό ευρετήριο όλα θα ήταν τέλεια.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΖΑΜΑΛΙΚΟΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 26/01/2001